Gipofiz bezi – miyaning pastki qismida joylashgan bo’lib, og’irligi 0,5 gramm, uzunligi 5-7 mm bo’lgan bez. Asosiy bez deb ataladigan gipofiz bezi tanadagi boshqa bezlarni rag’batlantirish orqali endokrin tizimni tartibga soladi. Boshqacha qilib aytganda, gipofiz bezida sodir bo’lgan jarayonlar jinsiy rivojlanish, qalqonsimon bez, o’sish va rivojlanishga ta’sir qiladi. Miyaning yuqori markazidan kelgan buyruqlar gipotalamus orqali gipofizga uzatiladi va gipofiz bezidan gormonlar chiqara boshlaydi. Qon orqali organizmning tegishli joylariga yetib boruvchi bu gormonlar qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari va jinsiy bezlarni gormonlar chiqarishga undaydi. Shunday qilib, qon aylanish tizimi orqali endokrin tizim va asab tizimi o’rtasidagi aloqani o’rnatadi.

Gipofiz bezi qayerda joylashgan va uning qismlari qanday?

Gipofiz bezi miyaning pastki qismida, burun ko’prigi orqasida, turk egarchasi deb ataladigan suyak bo’shlig’ida joylashgan bo’lib u gipofiz bilan miya faoliyatini boshqaradigan gipotalamus bilan bog’langan. Gipofiz bezi miyani qoplaydigan qattiq membrana bilan o’ralgan. Gipofiz bezi 3 qisimdan iborat bo’lib oldingi, o’rta va orqa bo’laklari mavjud.

Gipofiz bezining gormonlari.

Gipofiz bezining oldingi va orqa qismlaridan turli xil gormonlarni ajratib organizmdagi bezlardan gormonlar ajralib chiqishini rag’batlantiradi va shu bilan endokrin tizimni tartibga soladi. Gipofiz bezining gormonlari va ularning funktsiyalarini quyidagicha sanab o’tish mumkin:

• Adrenokortikotrop gormon (ACTH):  Gipofiz bezining oldingi qismida ishlab chiqarilgan ACTG gormoni buyrak usti bezlarini rag’batlantirish orqali kortizol va androgen steroidlar sekretsiyasini tartibga soladi. Bu gormonlar, ayniqsa, tana stress holatida bo’lganda kerak.
• Qalqonsimon bezni ogohlantiruvchi gormon (TSH):  Gipofiz bezining oldingi bo’lagidan ishlab chiqariladigan qalqonsimon bezni ogohlantiruvchi gormon (TSH) qalqonsimon bezlarni tiroksin (T4) va triiodotironin (T3) chiqarishni rag’batlantiradi. TSH sekretsiyasiga gipotalamusda ishlab chiqarilgan T3, T4 gormonlarining ko’payishi va kamayishi ta’sir qiladi.
• Gonadotropin gormonlari:  gipofizning oldingi bo’lagidan ishlab chiqariladigan follikullarni ogohlantiruvchi gormon (FSH) va luteinlashtiruvchi gormon (LG). FSH ayollarda tuxumdonlarga ta’sir qilgani uchun ovulyatsiya va estrogen chiqarilishini tartibga soladi. Erkaklarda bu sperma ishlab chiqarishga ta’sir qiladi. LG ko’tarilishi ayollarda ovulyatsiyani boshlaydi va erkaklarda testosteron sekretsiyasini rag’batlantiradi.
• O’sish gormoni (GG):  O’sish gormoni, shuningdek, o’sish gormoni (GH) deb nomlanuvchi, gipofizning oldingi bo’lagidan ajralib chiqadi va o’sish va rivojlanishga ta’sir qiladi. GH oqsil hosil bo’lishini oshiradi, shuningdek, energiya uchun yog’ to’qimasidan foydalanishga imkon berib, oqsil parchalanishini kamaytiradi.
• Antidiuretik gormon (ADH):  ADG gipotalamusda sintez qilingan va gipofiz bezining orqa qismida saqlanadigan gormon. Uning asosiy vazifasi buyraklardagi suvning reabsorbtsiyasini(so’rilishini) ta’minlashdir. Shunday qilib, u suv va elektrolitlar balansiga hissa qo’shadi.
• Oksitotsin :  Oksitotsin gipotalamusda sintez qilingan va gipofiz bezining orqa bo’lagida saqlanadigan gormon. Gipofiz bezi tug’ish vaqti kelganida organizmga oksitotsinni chiqarib, bachadon qisqarishini rag’batlantiradi; Shunday qilib, to’lg’oq jarayoni boshlanadi.
• Prolaktin: Gipofizning  oldingi bo’lagida ajralib chiqadigan prolaktin gormoni sut bezlarini rag’batlantiradi va sut ajralishini ta’minlaydi. Shuningdek, u prolaktin, gonadotropin gormonlari va buyrak suvi va minerallarning chiqarilishiga ta’sir qiladi.

Gipofiz bezining kasalliklari nima?

Gipofiz kasalliklari gormonlarning ortiqcha yoki kam chiqarilishi natijasida yuzaga keladi. Bunga genetik muammo, keyingi muammo yoki o’sma sabab bo’lishi mumkin.

Kushing kasalligi

Kushing kasalligi buyrak usti bezlarini ko’proq rag’batlantirib, gipofiz bezidan ajralib chiqadigan ACTG gormonining ortiqcha ishlab chiqarilishi natijasida yuzaga keladi. Buyrak usti bezidan kerak bo’lganidan ko’ra ko’proq ajralib chiqadigan kortizol to’qimalarda oqsil yo’qotilishiga olib keladi va mushaklarni zaiflashtiradi. Teri va suyaklarda sezuvchanlik ko’rinadi va og’riq paydo bo’ladi. Kushing kasalligi jismoniy jihatdan o’zini namoyon qiladigan kasallikdir. Kushing organizmda yog’ to’planishiga sabab bo’lganligi sababli, qorin va yuz sohasida yog’ va semizlik kuzatiladi, qo’llar va oyoqlar esa nomutanosib ravishda ingichka bo’ladi. Kushing kasalligini davolashda o’simta shakllanishi mavjud bo’lsa, kortizol ishlab chiqarishni bostiradigan dorilar, jarrohlik aralashuvi talab etiladi.

Akromegali va gigantizm

O’sish gormoni bo’lishi kerak bo’lganidan ko’proq ajratilgan hollarda akromegaliya keyingi yoshda, gigantizm esa bolalikda kuzatiladi. akromegali Odatda 30 yoshdan keyin kuzatiladi va qo’l va oyoqning kattalashishi, peshona va iyakning ko’tarilishi, terining qalinlashishi, kabi belgilar bilan namoyon bo’ladi. Ko’rinadigan jismoniy alomatlardan tashqari, u vizual buzilishlar, bosh og’rig’i, charchoq, zaiflik va jinsiy hohishning pasayishi kabi ta’sirlarga ham ega. Bolalarda kuzatiladigan gigantizm bo’yning haddan tashqari o’sishi bilan namoyon bo’ladi. Bolalik davridagi o’sish plitalari (epifiz plitalari) hali yopilmaganligi sababli, suyaklar cho’zilish uchun mos keladi. Bolalarda o’sish gormoni haddan tashqari ko’p ajratilsa, bo’yning haddan tashqari o’sishi tufayli gigantlik ko’rinadi. O’sish gormonining ortiqcha sekretsiyasini davolashda dori terapiyasi jarrohlik aralashuvi talab etiladi.

Gipofiz bezining shishi (saraton)

 Gipofiz bezi saratonining eng muhim belgilari bosh og’rig’i, ko’rishning yo’qolishi va ko’ngil aynishdir. Saratonga shubha qilingan hollarda, birinchi navbatda, qon va siydik tahlillari o’tkaziladi va gormonlar darajasi tekshiriladi. Agar qiymatlarda anormallik kuzatilsa, tashxis MR yoki KT tomonidan amalga oshiriladi. O’smani davolash o’simta hajmiga qarab o’zgaradi, ammo natija gipofiz bezini olib tashlashgacha borishi mumkin. Shuning uchun muntazam tekshiruv va nazoratni o’tkazish orqali erta tashxis qo’yishni ta’minlash muhimdir.