Terlash – bu odam terisidagi ter bezlaridan suv bilan birga moddalarning ajralishi. Terlashning asosiy maqsadi tanadagi haroratni narmal holatda saqlash va tartibga solishdir. Bu organizmdagi jigar va buyraklardagi keraksiz moddalarni chiqarib tashlashning usullaridan biridir. Ter orqali chiqariladigan moddalarning bir qismi tuz, ammiak, karbamid, minerallar va zararli moddalardir. Qo’ltiq osti, kaft va yuz kabi ba’zi joylarda ter bezlari tananing boshqa joylariga qaraganda ko’proq. O’rtacha kattalar kuniga 1-1.4 litrgacha terlashi mumkin. Ter bezlaridan chiqarilgan suv dastlab hidsiz bo’ladi. Biroq, bu bezlar teridagi bakteriyalar bilan metobalizimga uchraganda, hid paydo bo’ladi.

Terlashning sabablari nima?

Oddiy (fiziologik) terlashning ikkita asosiy turi mavjud: haroratni tartibga soluvchi terlash va hissiy terlash. Ter bezlaridan ajralib chiqadigan suyuqlik tana yuzasidan bug’lanib, tanani sovutishga yordam beradi. Bu haroratni me’yorga soluvchi terlash deb ataladi. Hissiy terlash – stress, hayajon, tashvish yoki g’azab kabi his-tuyg’ular natijasida yuzaga keladigan terlash turi. Terlashning turlari mavjud bo’lib ular quyidagilar.

Oddiy terlash

Agar terlashning sabablari terlashning asosiy maqsadiga ya’ni tana hararotanini normal holatda saqlashga qaratilgan bo’lsa, bu holat oddiy terlash deb hisoblanadi. Oddiy terlashning ba’zi sabablarini quyidagicha sanab o’tish mumkin:

• Issiq havo,
• G’azablanish, noqulaylik, stress, qo’rquv va tashvish kabi his-tuyg’ular,
• Achchiq ovqat,
• Kofein o’z ichiga olgan ichimliklar
• Spirtli ichimliklar,
• Haddan tashqari namlik,
• Mashq qilganda.

Patologik terlash

Terlashning ortiqcha bo’lgan holatlari patologik terlash deb ataladi. Agar terlash, vazn yo’qotish, isitma, yurak urishi, nafas qisilishi yoki ko’krak og’rig’i bilan birga bo’lsa, bu jiddiy kasallikning belgisi bo’lishi mumkin. Bunday hollarda shifokor bilan maslahatlashish tavsiya etiladi. Patologik terlashni keltirib chiqaradigan ba’zi holatlar:

• Yurak xuruji,
• Bezgak va sil kabi infektsiyalar,
• Leykemiya(qon hosil qiluvchi hujayralar saratoni) yoki limfoma(limfa tizimiga ta’sir qiluvchi immunitet tizimi hujayralarining) saraton
• Gipertiroidizm (qalqonsimon bezning haddan tashqari faolligi),
• Qonda qand miqdorining normadan kamayishi (gipoglikemiya),
• Antidepressantlar kabi ba’zi dorilarni qabul qilish
• Buyrak usti bezining shishi (feokromotsitoma),
• Insektitsid (zararkunanda hasharotlarni yoʻqotish uchun ishlatiladigan kimyoviy modda) bilan zaharlanish,
• Simob bilan zaharlanish,
• Podagra kasalligi,
• Semirib ketish.

Haddan tashqari terlash (giperhidroz)

Ba’zi odamlarning ter bezlari haddan tashqari faoldir. Bunday holatda odam odatdagidan 4-5 marta ko’proq terlaydi. Agar terlash insonning kundalik faoliyatini yoki ijtimoiy hayotini kamida haftasiga bir marta cheklasa, bu holat ortiqcha terlash (giperhidroz) deb ataladi. Bu aholining 1-3% da uchraydi.

Birlamchi va ikkilamchi turlari mavjud. Birlamchi  ortiqcha terlashning sababi noma’lum va odatda sog’lom odamlarda uchraydi. Tadqiqotlar haddan tashqari terlashni qo’zg’atadigan ba’zi genlarni aniqlashgan. U genetik jihatdan o’tadi. Bemorlarning 50-70 foizida oilaviy kasallik tarixida kuzatilgan. Ikkilamchi turdagi ortiqcha terlash boshqa kasallik natijasida yuzaga keladi. Ushbu kasalliklardan ba’zilari umurtqa shikastlanish, yurak kasalliklari, Parkinson kasalligi, nafas olish yetishmovchiligi, saratonning ayrim turlari, Xodgkin kasalligi, OIV, tashvish, diabet, podagra kasalligi, semirish, va giyohvand moddalarni iste’mol qilish kabi infektsiyalardir. Birlamchi haddan tashqari terlash odatda faqat qo’ltiq ostidagi yoki faqat kaftlar ichida kuzatiladi.

Ikkilamchi ortiqcha terlash butun tanada terlash bilan tavsiflanadi. Birlamchi turda uyqu vaqtida terlash bo’lmasa, ikkinchi darajali tipda ba’zi hollarda ortiqcha terlash kuzatilishi mumkin. Haddan tashqari terlash har qanday yoshda boshlanishi mumkin, lekin odatda o’smirlik davrida boshlanadi. Eng yuqori davr 18-25 yoshga to’g’ri keladi.

Haddan tashqari terlash hayot uchun xavfli holat emas. Ammo bu odam uchun ijtimoiy noqulaylik tug’dirishi mumkin. Bu tashvishga sabab bo’lishi mumkin. Bu odamning shaxsiy munosabatlariga, kundalik faoliyatiga va o’ziga bo’lgan ishonchiga ta’sir qilib, psixologik travma keltirib chiqarishi mumkin.

Kechasi terlash (tungi giperhidroz)

Bu uyqu paytida ortiqcha terlash holati. Uyg’oq bo’lganda, bu odatda ko’rinmaydi. Eng keng tarqalgan sabablardan biri menopauza yoki menopauzaga kirgan ayollardagi gormonal o’zgarishlardir. Biroq, buni e’tiborsiz qoldirmaslik kerak, chunki bu jiddiy infektsiya yoki kasallikning alomati bo’lishi mumkin.

Haddan tashqari terlashning asoratlari qanday?

Haddan tashqari terlash ijtimoiy izolyatsiya yoki gigiena muammolariga olib kelishi mumkin. Ularga qarab, ba’zi fiziologik va psixologik muammolarni ko’rish mumkin. Surunkali va haddan tashqari terlashning ba’zi keng tarqalgan asoratlari:

• Bakterial infektsiyalar:  tiqilib qolishi sababli infektsiyalar, ayniqsa soch follikulalari atrofida ko’rish mumkin.
• Zamburug’li infektsiyalari:  teri doimo nam bo’lsa, zamburug’ infektsiyasi xavfi ortadi.
• Toshma:  Bu qichishishi mumkin. Teri ostidagi ter bezlari tiqilib qolishi natijasida paydo bo’ladi. Qizil rangli toshmalar sifatida ko’rish mumkin.
• Psixologik ta’sir:  Bu insonning o’ziga bo’lgan ishonchiga, ijtimoiy mavqeyiga va shaxsiy munosabatlariga ta’sir qilishi mumkin. Inson o’zini jamiyatdan ijtimoiy jihatdan ajratib qo’yishi mumkin.

Terlash qanday tashxis qilinadi?

Haddan tashqari terlash tashxisi odatda bemorning tibbiy kasallik tarixi va fizik tekshiruviga asoslanadi. Dastlab, terlash shakli haqida so’rov o’tkaziladi. Tananing qaysi qismlarida ko’proq ko’rishi, qanday chastota va vaziyatlarda ko’rishi, uxlayotgan paytda odam ortiqcha terlaydimi, degan savol tug’iladi. Haddan tashqari terlash insonning kundalik hayotiga qanchalik ta’sir qilishi o’rganiladi. Qandli diabet, gipoglikemiya va gipertiroidizm kabi ba’zi holatlarni istisno qilish uchun qon va siydik sinovlari o’tkazilishi lozim. Agar kerak bo’lsa, rentgenologik tekshiruvlar o’tkazilishi mumkin.

Terlashni qanday davolash mumkin?

Ba’zida ortiqcha terlash faqat odamning yoshi bilan yo’qolishi mumkin. Biroq, agar terlash jiddiy oqibatlarga olib keladigan bo’lsa, uni davolash kerak. Davolashda birinchi navbatda turmush tarzini o’zgartirish tavsiya etiladi. Agar ushbu usul bilan istalgan natijaga erishib bo’lmasa, dori-darmon bilan davolashdan jarrohlik davolash usullariga qadar juda ko’p turli xil variantlar mavjud. Terlashni davolashning ba’zi usullarini quyidagicha sanab o’tish mumkin:

• Turmush tarzini o’zgartirish:  odamga vazn yo’qotish tavsiya etiladi. Tuz va ziravorlarni kamaytirish kerak, sintetik kiyimlar o’rniga paxta kiyimlardan foydalanish kerak.
• Stress bilan kurashish:  hissiy terlashga olib keladigan holatlarda, his-tuyg’ularga, ayniqsa stressga qarshi kurashish usullarini o’rganish mumkin.
• Gormonlarni almashtirish terapiyasi:  Agar terlashning sababi menopauza bo’lsa, terlashni kamaytirish uchun gormonlarni almashtirish terapiyasini qo’llanilishi mumkin.
• Iontoforez:  elektr tokining past darajasi teri orqali o’tib, ter bezlarining ishini vaqtincha kamaytiradi. Davolashning belgilangan chastotasi odatda haftada ikki marta. Biroq, bu ko’proq bo’lishi mumkin. Qo’llaniladigan joylar – kaftlar va oyoq taglari.
• Botoks usuli:  Uning ta’siri birinchi haftada ham ko’rina boshlaydi va 6-9 oy davom etadi. Uning nojo’ya ta’siri kam yoki umuman yo’q. Shuning uchun terlashni davolash uchun xavfsiz usul sifatida afzallik beriladi.
• Jarrohlik usuli:  Bu birlamchi turdagi ortiqcha terlash bilan og’rigan bemorlarda oxirgi o’rinda tavsiya etiladigan davolash usulidir. Bu qo’ltiq va kaftlarning ortiqcha terlashini to’xtatish uchun yaxshi variant. Jarrohlikdan keyin chandiqlar qolishi mumkin.

Terlash asosiy kasallikning xabarchisi bo’lishi mumkin!

Terlash fiziologik hodisa bo’lsa-da, ba’zida u jiddiy asosiy kasallik yoki holatning belgisi bo’lishi mumkin. Yurak urishi, nafas qisilishi, isitma, to’satdan vazn yo’qotish, ko’krak og’rig’i kabi holatlarda shifokorga murojaat qilish kerak. Biroq, faqat asosiy kasallik mavjud bo’lganda emas, balki terlash insonning hayoti va faoliyatini cheklaydigan darajada bo’lsa ham davolanish kerak.

Ko‘p terlash bilan og‘rigan odamlarning aksariyati bu holatdan uyalgani uchunmi yoki davosi borligini bilmagani uchun ham shifokorga murojaat qilmaydi. Inson haddan tashqari terlash tufayli yuzaga keladigan psixologik ta’sirlardan xabardor bo’lmasada, bu ruhiy tushkunlik va ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Inson o’ziga bo’lgan ishonchini yo’qotishi mumkin. Shu sababli, ortiqcha terlashi bo’lgan odamlarning sog’liqni saqlash muassasasiga murojaat qilishlari tavsiya etiladi.