Jigar yetishmovchiligi haqida malumot

Agar jigar o’z vazifalarini bajara olmay qolsa, jigar yetishmovchiligi rivojlanadi, bu 60-80% hollarda bemorning o’limiga olib keladigan jiddiy holat. Afsuski, odamlarning faqat kichik bir qismi bu organ shikastlanishiga dosh bera oladi va o’zini tiklab olishni uddalaydi.

Agar katta miqdorda hujayralar nobud bo’lsa yoki shikastlansa, jigar yetishmovchiligi keskin rivojlanishi mumkin. Yoki sog’lom jigar to’qimasi to’g’ri ishlay olmaydigani bilan almashtirilganda asta-sekin bu kasallik rivojlanadi.

Jigar yetishmovchiligi o’zi nima?

Jigar yetishmovchiligi alohida kasallik emas. Bu sindrom va jigar faoliyati buzilganda paydo bo’ladigan shikoyatlar, alomatlar to’plami. Agar jigar turli sabablarga ko’ra o’ziga yuklangan funksiyalarni bajarmasa, metabolizmda jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ladi, og’ir intoksikatsiya paydo bo’ladi va asab tizimining faoliyati buziladi. Keyinchalik, bu bemorning koma holatiga yoki o’limiga sabab bo’lishi mumkin. Belgilarning rivojlanish tezligiga ko’ra o’tkir jigar yetishmovchiligi va surunkali yetishmovchilik kabi turlar ajratilgan.

Kattalardagi jigar yetishmovchiligining sabablari

Ko’pincha jigar yetishmovchiligi organning yuqumli kasalliklari bilan yuzaga keladi: virusli, bakterial, zamburug’li yoki parazitar kasalliklar. Odatda, bu Botkin kasalligi (taxminan 5% hollarda), gepatit B (45% gacha), gepatit C, Delta va E. Bunday asoratning xavf omillari keksalik, spirtli ichimliklar, ba’zi dori-darmonlarni qabul qilish, oldingi boshdan kechirilgan jigar kasalliklari hisoblanadi. Kamdan kam hollarda jigar gerpes, Ebshteyn-Barr, sitomegaliya, adenovirus viruslaridan aziyat chekadi.

Jigar yetishmovchiligi sabablari ichida ikkinchi o’rinda toksinlar, ortiqcha dori-darmonlar turadi. Jigar tetratsiklin, diuretiklar, sedativ dorilarni mantiqsiz qabul qilishdan aziyat chekishi mumkin. Organning keskin shikastlanishi zamburug’ zaharlari, kimyoviy moddalar (fosfor mishyak birikmalari) tomonidan qo’zg’atiladi. Jigar hujayralari ishemiyadan ham aziyat chekishi mumkin, agar tomirlar tromb bilan tiqilib qolsa, organizm qon yo’qotsa, surunkali yurak yetishmovchiligi rivojlanadi. Jigar to’qimalariga xavfli o’smalarning rivojlanishida ham zarar yetadi.
Yetishmovchilikning kamdan – kam uchraydigan sabablari autoimmun jarayonlar, irsiy kasalliklar, jarohatlar va noto’g’ri guruhga qon quyishdir.

Jigar yetishmovchiligi rivojlanishi uchun omillar quyidagilar ham bo’lishi mumkin:

• elektrolitlar muvozanatining buzilishi;
• kuchli suvsizlanish bilan uzoq muddatli qusish va diareya;
• infeksiyalar;
• alkogolizm;
• ortiqcha oziq-ovqat oqsili;
• ovqat hazm qilish traktidan qon ketishi.

Kattalardagi jigar yetishmovchiligining belgilari

O’tkir yoki surunkali yetishmovchilik belgilari ta’sirlangan hujayralar hajmiga bog’liq. Bu uchta sindromning kombinatsiyasi bilan tavsiflanadi:

• jigar hujayralari yetishmovchiligi;
• jigar ensefalopatiyasining rivojlanishi (miya shikastlanishi);
• jigar komasining paydo bo’lishi.

Jigar hujayralari yetishmovchiligining rivojlanishida quyidagilar kuzatiladi:

• sariqlik (teri, ko’z skleralari, og’iz shilliq pardalarida);
• teridagi o’rgimchak tomirlari (terida paydo bo’ladigan o’rgimchakka o’xshash kapillyarlar);
• qorin, qo’llar va oyoqlarning shishishi;
• teri ostidagi qon ketish, ko’karishlar, milkdan qon ketishi;
• ovqat hazm qilish buzilishi, qorin og’rig’i, diareya, tez-tez qusish;
• vazn yo’qotish.

Agar bu surunkali jarayon bo’lsa, gormonal metabolizm aziyat chekadi, ayollarda hayz ko’rish, erkaklarda jinsiy funksiya bilan bog’liq muammolar paydo bo’ladi, tanadagi sochlar to’kiladi, jinsiy a’zolar atrofiyasi paydo bo’ladi. Og’izda hid ham paydo bo’lishi mumkin.

Ensefalopatiya rivojlanishida ruhiy kasalliklar vujudga keladi:

• hissiy farqlar, ko’z yoshlari, agressiya;
• doim tashvishlanish, tushkunlik;
• apatiya;
• jiddiy uyqusizlik;
• nutq yoki yozuvning buzilishi;
• qo’llarda doimiy titroq;
• ko’p hayajonlanish.

Agar jigar yetishmovchiligi bartaraf etilmasa, prekomatoz va koma holati yuzaga kelishi mumkin. Tibbiy yordam ko’rsatilmasa bemor hayotdan ko’z yumishi ehtimoli katta.

Jigar yetishmovchiligining bosqichlari

Kasallikning og’irligi va alomatlarning xususiyatlari bo’yicha 3ta asosiy bosqich ajratiladi:

• kompensatsiyalangan (boshlang’ich) — jigardagi o’zgarishlar juda jiddiy, ammo qolgan zararlanmagan hujayralar hali ham o’z vazifalarini bajara oladi;
• og’ir (dekompensatsiyalangan) — jiddiy alomatlar mavjud, jigar yuklarga dosh berolmaydi;
• terminal (distrofik) — koma rivojlanishiga olib keladigan jiddiy o’zgarishlar paydo bo’ladi.

Kattalardagi jigar yetishmovchiligini davolash

Jigar yetishmovchiligining rivojlanishi juda xavfli holat, shuning uchun kasallikni iloji boricha erta aniqlash kerak. O’z vaqtida to’g’ri davolanish bilan hujayralar ishini sezilarli darajada yaxshilash va bemorning ahvolini normallashtirish, qaytarib bo’lmaydigan jarayonlarning boshlanishini sekinlashtirish mumkin.

Diagnostika

Jigar yetishmovchiligini faqat bemorning alomatlari va shikoyatlari bilan aniqlash mumkin emas. Ammo tashxis qo’yishda xavf omillariga e’tibor berish kerak (agar odam spirtli ichimliklarni iste’mol qilsa, gepatit bilan kasallangan bo’lsa, metabolik kasalliklardan aziyat cheksa, ko’plab dori-darmonlarni qabul qilsa). Tashxisni tasdiqlash uchun shifokor bir qator testlarni buyuradi:

• umumiy qon tekshiruvi – bu qizil qon tanachalarining kamayishi, leykotsitlar ko’payishini ko’rsatadi;
• koagulogramma – trombotsitlarning pasayishini, protrombin indeksini ko’rsatadi;
• qon biokimyosi – jigar fermentlari, albumin, bilirubin, elektrolitlar, kreatinin, kislota holatidagi o’zgarishlarni aniqlaydi;
• jigar va qorin bo’shlig’ining ultratovush tekshiruvi – jigar hajmining o’zgarishini, uning zichligini, o’smalar, qon tomirlari bilan bog’liq muammolarni aniqlaydi;
• gepatosintigrafiya – gepatit, sirroz, o’smalar, safro sekretsiyasining buzilishini aniqlashi mumkin;
• MRT yoki MSKT – organning shikastlanganligini tasdiqlaydi.

Bundan tashqari, miya faoliyatini baholash uchun EEG buyuriladi, yetishmovchilik sabablarini aniqlash uchun jigar biopsiyasi o’tkaziladi.

Zamonaviy davolash usullari

Jigar yetishmovchiligi tezda davolanmasa bemorning o’limiga olib kelishi mumkin. Muayyan davolash usulini tanlash jigar to’qimalarida yallig’lanish jarayonining og’irligiga va, albatta, jigar yetishmovchiligining rivojlanishiga olib kelgan sababga bog’liq:

• virusli gepatit – terapiya;
• jigar sirrozi – jigar transplantatsiyasi;
• alkogolli jigar kasalligi – spirtli ichimliklarni iste’mol qilmaslik va bunga mos terapiya.

Jigar yetishmovchiligining oldini olish

Ushbu dahshatli asoratning oldini olish mumkinmi yoki yo’qligiga oydinlik kiritib olaylik. Ha, ba’zi usullar bilan uni oldini olish mumkin. Ko’pincha quyidagi usullar yordam beradi:

• gepatit A va Bga qarshi emlanish;
• spirtli ichimliklarni suiiste’mol qilmaslik, uni antibiotiklar, toksikligi yuqori bo’lgan boshqa dorilar bilan birga qabul qilmaslik;
• birovning shaxsiy gigiyena vositalaridan foydalanmaslik;
• ovqatdan oldin, ko’chadan keyin qo’llarni yuvish;
• qon quyish va qon topshirishda ehtiyot bo’lish;
• himoyalangan jinsiy aloqa bilan shug’ullanish;
• ishonchli stomatologlar va kosmetologlarga murojaat qilish.