XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Toshkent shahridagi nomusulmon diniy konfessiyalar haqida to’liq ma’lumot oling

Post Views:
796

Qadimdan Turkiston o‘lkasining iqtisodiy va madaniy markazi bo‘lib kelgan Toshkent shahrida XIX asr oxiri – XX asr boshlarida sodir bo‘lgan keskin o‘zgarishlar o‘lkada mustamlaka tuzumining o‘rnatilishi bilan bog‘liq edi. Bu davrda o‘lka siyosiy markaziga aylangan shahar hayotida sodir bo‘lgan muhim va ziddiyatli o‘zgarishlar ijtimoiy-ma’naviy sohalarda ham yaqqol namoyon bo‘ldi. Turkistonda an’anaviy boshqaruv tizimining barham topib, mustamlakachilik harbiy boshqaruvining qaror topishi jamiyatda islom dinini siyosiy mavqyeidan mahrum etdi, ayni paytda o‘lkada va uning ma’muriy-siyosiy markazi bo‘lmish Toshkentda nomusulmon diniy konfessiyalar kengayib, ularning ayrimlarini mavqyei kuchayib ham bordi.

Xususan, Turkistonda 1897 yildan 1911 yilgacha, ya’ni 14-15 yil davomida o‘lkadagi xristian dini vakillarining soni 128% ga, yahudiylar soni 127% ga, o‘lka aholisining 95% ni tashkil etgan musulmonlar soni tabiiy o‘sish hisobiga 19,4% ga ko‘paygan. Shuni alohida qayd etish lozimki, xristianlarning pravoslav mazhabiga mansub vakillarining soni 128% ga, katolik mazhabiga mansub aholi esa 41% ga ko‘paygan[1].

Bu davrda o‘lkada keng tarqala boshlagan nomusulmon diniy konfessiyalardan biri – xristian dini bo‘lib, bu eng avvalo, o‘lkada xristian dini vakillari hukmronligining o‘rnatilishi va ko‘plab rus aholisining ko‘chib kelishi bilan bog‘liq edi. Xristian dini Turkistonda hukumat tomonidan muhofaza ostiga olingan yagona din edi. Hukumat o‘lkada o‘zi uchun kuchli tayanchni yuzaga keltirish, xristian dinini kengaytirish va mustahkamlash maqsadida Turkistonga ko‘plab rus aholisini ko‘chirib kelish siyosatini amalga oshiradi. O‘lkaga ko‘chib kelish uchun xristianlarning faqatgina pravoslav mazhabiga mansub vakillari uchungina ruxsat berilgan bo‘lib, ular uchun ko‘plab imtiyozlar yaratilgan.

Bundan tashqari Turkistonda juda ko‘p rus harbiy qo‘shinlari, amaldorlarning oilalari ham joylashtirilgan bo‘lib, bu holatlar o‘lkada xristian dini vakillari sonining keskin ko‘payishiga olib keldi. Mamlakatda o‘z hukmronligini o‘rnatgan Rossiya imperiyasida xristianlikning pravoslav mazhabi hukmron bo‘lganligi tufayli Turkistonda ham ularning diniy e’tiqodlari uchun tegishli sharoitlar yaratib berildi. Turkistonga 1865 yilda rus qo‘shinlari kirib kelishi bilanoq ilk pravoslav ruhoniylari paydo bo‘ldilar. Shaharda rus harbiylari uchun vaqtinchalik ibodat uylari tashkil etiladi. Dastlabki yillarda pravoslav jamoalari Orenburg va Tomsk yeparxiyalari tarkibida bo‘ladilar. Rus aholisi ko‘payib borishi bilan muntazam faoliyat ko‘rsatuvchi ibodatxonalar va ruhoniylarga ehtiyoj kuchayib, 1871 yilda Toshkent va Turkiston Yeparxiyasi tashkil etiladi. Lekin general-gubernator K.P. Kaufman Toshkentda kafedra ochilishiga rozilik bermaganligi tufayli Yeparxiya Verniy (hozirgi Olma-ota) shahrida tashkil etiladi. Pravoslav cherkovlari deyarli barcha yirik shaharlarda tashkil etiladi. Chunki barcha yirik shaharlar viloyat va uyezd markazlari bo‘lib, ularda juda ko‘p rus aholisi – amaldorlar, harbiylar, sanoatchilar, savdogarlar, temir yo‘l xizmatchilari yashardilar. Yirik shaharlarning barchasida rus aholisi uchun “yangi shaharlar” tashkil etilgan bo‘lib, bu yerlarda ular uchun barcha shart-sharoitlar – teatr, park, dorixona, kasalxona va albatta, cherkovlar tashkil etilgan. Toshkentda 16 ta pravoslavlar ibodatxonalari tashkil etilgan edi. 1873 yilda Toshkent yaqinida pravoslav ayollar uchun ilk monastir ham tashkil etiladi.

Xristian dinining pravoslav mazhabi davlat himoyasi ostida bo‘lganligi tufayli uning kengayishi va mustahkamlanishi uchun mablag‘ va imkoniyatlar yetarli edi. O‘lkaga ko‘plab ko‘chib kelayotgan ruslar asosan pravoslavlar bo‘lgani uchun pravoslavlar jamoalari ham yil sayin ko‘payib bordi va ular soni esa 1897 yilda 197.420 kishi bo‘lgan bo‘lsa, 1911 yilga kelib, 451.415 kishiga yetadi, ya’ni qariyb 2 barobarga ko‘payadi[2].

1916 yildan boshlab, «Turkiston yeparxiyasi xabarlari» («Turkestanskiye yeparxialnыye vedomosti») nomli oylik jurnal chiqarila boshlandi. O‘lkada pravoslavlar mavqyeini mustahkamlash va ular uchun ibodatxonalar qurish va ko‘paytirish, jamoalarni ro‘yxatga oldirishda bu yerda xizmat qilgan yepiskoplar Aleksandr va Dmitriy (Abashidze) larning roli katta bo‘lgan. 1909 yilda xristian dini ulamolarining Turkiston s’yezdi ham bo‘lib o‘tadi. 1916 yilga kelib, yeparxiya kafedrasi Verniy shahridan Toshkentga ko‘chiriladi.

Turkistonda xristian dinining pravoslav oqimiga mansub kishilar bilan bir qatorda lyuteranlar va katoliklar ham bor edi. Katoliklar soni 1897 yilda 5.579 kishi bo‘lgan bo‘lsa, 1911 yilda 7.876 kishiga yetadi[3]. Garchi, harbiylarning diniy e’tiqodlari uchun sharoitlar qilib berilgan bo‘lsa-da, katoliklar o‘z ibodatxonalariga bir necha yil keyingina erishadilar. Toshkentdagi katoliklar 1875 yilda rimkatoliklar mitropolitiga murojaat qilib, o‘zlari uchun kapellan jo‘natishni so‘raydilar. Lekin bunga ular faqatgina 1883 yilda erishadilar. O‘sha yili Toshkentga Minskdan Kanonik Ferdinant kelishi munosabati bilan ilk kapellyatsiya ochiladi. Ammo, kapellan Minskka qaytib ketishi bilan ibodatxona yopilib, binosi sotib yuboriladi. XIX asrning oxirida katoliklar yevangel-lyuteranlarning ibodatxonalari (kirx) da ibodat qila boshlaydilar. Ularning o‘z ibodatxonalariga ega bo‘lish haqida hukumatga qilgan murojaatlari turli bahonalar bilan rad etib kelingan.

Imperiya hukumatining katolik oqimiga nisbatan siqishtiruv siyosati tufayli katoliklar XX asr boshiga qadar o‘z ibodatxonalariga ega bo‘la olmadilar. 1902 yilda Turkiston o‘lkasida rim-katolik cherkovlari uchun kurat shtati ajratilib, bu lavozimga Yustinas Bonaventura Pranaytis tayinlanadi va shu davrdan boshlab, rim-katolik cherkoviga asos solinadi. Lekin unga ibodatni lotin tilida olib borish sharti qo‘yiladi. Chunki katoliklar ichida surgun qilingan polyaklar ko‘p bo‘lib, imperiya hukumati ularning muloqoti va birlashuvidan juda xavotirda edi. Cherkovda ibodatdan tashqari katoliklar orasida cho‘qintirish hamda tug‘ilish, nikoh, o‘lim holatlarini qayd etish ishlari olib boriladi.

1905 yilda hukumat Turkiston qo‘shinlaridagi rim-katoliklar va yevangellyuteranlarga 1 yilda 3 marta pravoslavlar ibodatxonalarida ma’lum kunlarda ibodat qilishga ruxsat beradi. Ba’zi viloyatlarda katoliklar uchun ibodat uylari tashkil etila boshlanadi. 1905 yilda Skobelev va Qizil-Arvat shaharlarida chasovnya quriladi. Lekin Toshkent shahrida katoliklar uchun kostel qurish masalasi hukumat tomonidan “xristian dinining ikki oqimi bir-biridan farq qilishi tufayli ularning ibodatxonalari ham bir-biridan uzoq bo‘lishi kerak”, degan bahona bilan rad etiladi. Toshkent-Orenburg temir yo‘li qurilishi boshlanishi munosabati bilan o‘lkada katoliklar ko‘payadi, lekin hukumat katoliklar jamoasini rasmiylashtirishga shoshilmaydi. Hukumat katoliklar uchun kostel qurish uchun yer ajratish va mablag‘ sarflashni ham istamaydi. Katoliklar kurati Pranaytisning tinimsiz sa’y-harakatlari bilan turli yo‘llar – kredit, qarz, katoliklardan tushgan xayriya pullariga 1906 yilda Toshkentdagi Solar daryosi bo‘yida katoliklar kosteli uchun yer sotib olinadi va uning bir qismi qurib, ishga tushiriladi. Pranaytis katoliklar uchun mahobatli kostel qurish orzusida uning loyihalarini tayyorlash uchun mutaxassislarni jalb qiladi. Biroq, qurilish ishlari uchun katta mablag‘ va ishchi kuchi, ya’ni quruvchilar kerakligi tufayli bu ish yana to‘xtab koladi.

1914-1915 yillarga kelib, Turkistonga Birinchi jahon urushida Rossiya tomonidan asir olingan Avstriya, Polsha va Vengriya fuqarolari jo‘natiladi. Pranaytis hukumatga murojaat qilib, ularni qurilishga jalb etishga ruxsat so‘raydi. Asirlar ichida malakali arxitektorlar, haykaltarosh va qurilish mutaxassislari ko‘p bo‘lib, ular kostel loyihasini qayta ishlab chiqadilar va qurilish ishlari boshlanadi. Kostel nihoyatda katta bo‘lib, 25 metr balandlikda quriladi. Pranaytis uni xuddi Sankt-Peterburgdagi kostel kabi mahobatli bo‘lishini xohlardi. Pranaytisning o‘limi tufayli kostel qurilishi oxirigacha yetmay qoladi. Katoliklarning imperiya hukumati tomonidan siquvga olishiga qaramay, ular o‘z e’tiqodlarini saqlab qolish uchun hamma imkoniyatlarni ishga soladilar va bunda kurat Pranaytisning roli katta bo‘ladi. Hukumat katoliklarga doimo g‘ashlik bilan qarab keladi. Hukumat hatto, 1910 yilda katoliklar kurati Pranaytisni pravoslav mazhabidagi kishini katoliklikka og‘dirib olganlikda ayblab, uni sudga beradi. Ma’lum bo‘lishicha, Pranaytis katolik vakili bilan pravoslav vakili bo‘lgan erkak va ayolni nikohlagan edi, xolos. O‘lkadagi katoliklar soni pravoslavlarnikiga nisbatan ancha kam bo‘lsa-da, turli omillar ta’sirida ko‘payib bordi. 1897 yilda ularning soni 5.579 kishi bo‘lgan bo‘lsa, 1911 yilda 7.876 kishiga yetadi[4].

Bu davrda Toshkentda yahudiylar ham yil sayin ko‘payib boradilar. Rossiya imperiyasi XIX o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklari bilan savdo aloqalari olib borishda Buxoro yahudiylariga katta imkoniyatlar yaratib, ularga imperiya hududida o‘rnashib, savdo yarmarkalarda savdo qilish huquqlarini beradi. Bu esa yahudiylarning O‘rta Osiyoning Rossiya bilan aloqalarida faol ishtirok etishiga imkon beradi. Bunday imkoniyatlar tufayli yahudiylar Rossiya imperiyasiga katta xayrixohlik bilan qarab, uning o‘lkani bosib olishini ijobiy kutib oladilar va ba’zi holatlarda hatto, yordam ham beradilar.

Imperiya hukumati yahudiylarning bu xizmatlaridan unumli foydalanadi va o‘lkani egallab olgach, Turkiston hududida ularga katta imkoniyatlar yaratadi. Chunonchi, Buxoro yahudiylari savdo gildiyalariga a’zo bo‘lish orqali imperiya fuqaroligini qabul qilish huquqiga ega bo‘ladilar, soliq tizimidagi ilgarigi cheklashlardan ozod bo‘ladilar. Bunday imtiyozlar tufayli Turkistonga, xususan, Toshkentga Buxoro amirligidan ko‘plab yahudiylar ko‘chib keladilar. Chunonchi, 1897 yilda ularning soni 11.444 kishi bo‘lgan bo‘lsa, 1911 yilga kelib, 25.974 kishiga yetadi[5]. Imperiya hukumati Turkiston bozorlarini egallashda yahudiylardan juda unumli foydalanadi, chunki yahudiylar mahalliy sharoitni, tilni, ehtiyojlar va talablarni yaxshi bilardilar. Dastlabki yillarda ruslar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri til topisha olmagan mahalliy aholi uchun ham yahudiylar xizmatidan foydalanish qulay edi. Shu tariqa yahudiylar o‘lka iqtisodiy hayoti va savdo aloqalarida katta o‘rin egallab, yirik mulklar va sarmoya orttiradilar, zavod-fabrikalar, savdo kompaniyalariga ega bo‘ladilar. YAhudiylar orasida yirik sarmoyadorlar bo‘lib, ular savdo va sanoatda juda katta o‘rin egallardilar. Ular o‘lka xom ashyosini Rossiya imperiyasiga chiqarishda va xom ashyoni qayta ishlash sanoatida katta rol o‘ynardilar. Ayni paytda yahudiylarning ko‘pchiligi an’anaviy kasb-hunarlarini davom ettirib, zargarlik, etikdo‘zlik, bo‘yoqchilik bilan shug‘ullanishgan. YAhudiylar moddiy mablag‘lar va hukumat bergan imkoniyatlardan foydalanib, o‘z ibodatxonalari va diniy maktablari sonini ko‘paytirib boradilar. Bunda sarmoyador yahudiylar yordami katta bo‘ladi. Hatto, yirik sarmoyadorlar o‘z oilalari uchun alohida ibodat uylari tashkil qiladilar. Lekin dastlabki yillarda yahudiylar xizmatidan unumli foydalangan imperiya hukumati o‘lka bozorlarini egallab olgach, ularni siquvga ola boshlaydi. Rossiyadagi yahudiylarga qarshi kayfiyat Turkistonda ham o‘z ta’sirini ko‘rsata boshlaydi. Hukumat yahudiylar ibodatxonalarini ko‘paytirmaslik uchun ularni hisobga va nazoratga oladi. YAhudiylarning Turkistonga ko‘chib kelishi to‘xtatilib, ularning farzandlariga rus-tuzem maktablarida ta’lim olish cheklanadi.

Xullas, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda va uning ma’muriy-siyosiy markazi bo‘lmish Toshkentda nomusulmon konfessiyalar ko‘payib, turli din vakillarining soni ko‘payib bordi. Hukumatning ularga nisbatan noteng siyosati ularning o‘z diniy e’tiqodlarini amalga oshirishda sun’iy to‘siqlar yaratsa-da, o‘zaro munosabatlarida diniy to‘qnashuvlar sodir bo‘lmadi. Aksincha, asrlar davomida diniy bag‘rikenglik xislatlariga ega bo‘lgan Turkiston xalqlari boshqa din vakillari bilan tinch qo‘shnichilik munosabatlarini olib bordilar, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘ydilar.

D. Ziyayeva

Религиозные конфессии в городе Ташкенте в конце XIX – начале ХХ века

В статье рассматривается состояние религиозных конфессий в городе Ташкенте в конце XIX – начале ХХ в. В частности, автор большое внимание уделяет созданию религиозных учреждений в Ташкенте, таких как Епархия Ташкента и Туркестана православных христиан, католических костелов и мн. др.

D. Ziyaeva

Religious Confessions in Tashkent in the End of 19th and the Beginning of 20th Centuries

In paper studies the condition o religious confessions in Tashkent in the end of XIXth and the beginning of XXth centuries. In particular author paid main attention to the problem of creation of religious organizations like Eparchy of Tashkent and Turkestan orthodoxies, catholic castles and etc.

[1] Ушбу кўрсаткичлар П.П. Любимовнинг «Религии и вероисповедный состав Азиатской России» номли асарида келтирилган маълумотларни таҳлил этиш натижасида аниқланди

[2] Любимов П.П. Религии и вероисповедный состав Азиатской России. Петроград, 1914. С. 44-45

[3] Любимов П.П. Религии и вероисповедный состав Азиатской России. Петроград, 1914. С. 44-45

[4] Любимов П.П. Религии и вероисповедный состав Азиатской России. Петроград, 1914. С. 44-45

[5] Любимов П.П. Религии и вероисповедный состав Азиатской России. С. 44-45