16-Mavzu. 1991 – 2017-yillarda Xitoy Xalq Respublikasi

Xitoy Xalq Respublikasining siyosiy rivojlanishi

Sotsialistik tizim va SSSR tarqalib ketgandan so‘ng Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) eng yirik sotsialistik davlat sifatida saqlanib qoldi. Bu yerda Xitoyga xos sotsializm qurish davom ettirildi. Hokimiyatni yagona Xitoy kommunistik partiyasi (XKP) egallab turibdi.

1989-yil Tyananmen maydonidagi tinch namoyish bostirilgandan so‘ng uch yilga yaqin Xitoy siyosatida jiddiy o‘zgarish yuz bermadi. Faqat 1992-yili Den Syaopin mamlakatning janubiy provinsiyalariga qilgan safari paytida bir qator bayonotlar berib, iqtisodiy islohotlar siyosatini to‘xtatib bo‘lmaydi, dedi. Islohotlar boshlangandan so‘ng qo‘lga kiritilgan yutuqlar tanlangan yo‘lning to‘g‘riligiga odamlarni ishontirdi. Den Syaopin o‘z safari davomida yana bir muhim qarorni qabul qildi: u o‘z shahrida namoyishlarni tinch yo‘l bilan to‘xtata olgan Shanxay shahri meri Szyan Szeminni o‘zining vorisi deb e’lon qildi.

Shu davrda davlat apparati ham yarmiga qisqartirildi. Samarasiz ishlayotgan keksa amaldorlar o‘rniga yoshlar keldi. XKPning Bosh kotibi iste’foga chiqib, o‘rniga nisbatan yosh Xu Szintao saylandi. 2012-yili hokimiyatga kelgan Si Szinpin boshchiligidagi XKP va XXR rahbarlarini «Xitoy orzusi»ni amalga oshirish g‘oyasi birlashtirib turibdi. «Xitoy orzusi» deganda eng umumiy ma’noda «xitoy millatini tiklash» yo‘lida ikki qadam – XKPning yuz yilligiga (2021- yil) «o‘rtacha farovonlik» darajasiga erishish, XXRning yuz yilligiga (2049-yil) esa jahonning rivojlangan mamlakatlari qatoridan o‘rin olish tushuniladi.

Iqtisodiy islohotlar

1989-yili Tyananmen maydonidagi talabalar namoyishi shafqatsiz bostirilgandan so‘ng Xitoyga qarshi ma’lum sanksiyalar e’lon qilinishiga qaramasdan, mamlakatda islohotlar davom ettirildi. Ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun Mao Szedun davridagi bir qator tadbirlardan voz kechishga to‘g‘ri keldi. Avvalo, jamoa xo‘jaliklari tugatildi. Dehqonlar hosilning bir qismini erkin bozorda sotish imkoniyatiga ega bo‘ldi, shaharlar va qishloqlarda kichik mahalliy korxonalarni tuzish rag‘batlantirildi.

«Boy bo‘lish – bu juda yaxshi» – deya ta’kidladi Den Syaopin. U tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturi doirasida Xitoyning qirg‘oq bo‘yidagi to‘rtta viloyatini maxsus iqtisodiy zonalar deb e’lon qildi. Bu iqtisodiy zonalarda chet el investorlari uchun qulayliklar yaratildi. 1997-yil fevral oyida Xitoy «islohotlarining otasi» Den Syaopin vafot etdi. Shu yil sentabrda XKP «Davlat sektorini modernizatsiya qilish dasturi»ni qabul qildi. Zarar keltirib ishlaydigan davlat banklari va korxonalaridan voz kechishga qaror qilindi.

Islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi natijasida XX asrning oxirgi yigirma yilida XXRning YIMi olti martadan ko‘proqqa oshdi. XXR rahbariyati XXI asrning dastlabki yigirma yilidan ham o‘ta samarali foydalanishni maqsad qilib qo‘ydi. Bu davr iqtisodiy, harbiy, tashqi siyosiy qudratni oshirish va jahonda sifat jihatidan yangi o‘rinni egallash uchun «strategik imkoniyatlar bosqichi» sifatida qaraldi.

Xitoy 2001-yili Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lgandan so‘ng jahon bozorining imkoniyatlaridan va mamlakatning Yer yuzidagi «eng yirik fabrika» sifatidagi ustunligidan unumli foydalanib, iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini saqlab qoldi hamda o‘zining jahon iqtisodidagi mavqeyini yanada oshirishga erishdi. 2017-yil oktabrda bo‘lib o‘tgan XKPning 19-Umumxitoy syezdida Si Szinpin Xitoy kommunistlarining azaliy maqsadi xitoy xalqining baxti uchun kurash va xitoy millatini tiklash ekanligini ta’kidlab, XXI asr o‘rtalariga kelib Xitoy zamonaviy buyuk sotsialistik davlatga aylanadi, deb e’lon qildi.

Ijtimoiy muammolar

Iqtisodiy o‘sishning muntazam yuqoriligiga qaramasdan, XXI asr boshlariga kelib, Xitoy bir qator jiddiy iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy muammolarga duch keldi: boylar bilan kambag‘allar daromadi o‘rtasidagi farq keskin oshdi. Xitoyning eng dolzarb muammolari qatoriga aholining tez keksayib borishi va ishlab chiqarishning eko logiyaga yetkazayotgan zararini kiritish mumkin. Xitoyda uzoq yillar olib borilgan «bitta oila – bitta farzand» siyosati natijasida mamlakatda yoshlar soni keksa avlod soniga nisbatan kamayib bormoqda.

XXI asr boshlarida industrlashtirish, urbanizatsiya va xalqaro savdo ta’siri ostida energiya sarfi yuqori bo‘lgan og‘ir sanoat keng miqyosda jadal rivojlandi. Oqibatda zaharli gazlar Xitoy shaharlarida juda og‘ir ekologik sharoitni vujudga keltirdi. Qishloqlarda esa suvning ifloslanishi asosiy muammo bo‘lib qolmoqda. Bu aholi sog‘lig‘idan tashqari milliy iqtisodiyotga ham katta zarar yetkaz moqda. Xitoy hukumati yaqin kelajakda ekologik holatni yaxshilash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqqan. Unda ekologik sof muhitni yaratish XXI asrning asosiy vazifasi sifatida qaraladi.

Xitoyning dolzarb muammolaridan yana biri terrorizm hisoblanadi. Ayniqsa, Sin szyan-Uyg‘ur avtonom o‘lkasida terrorizm xavfi juda kuchli. Faqat 2013-yili mintaqada 200 ga yaqin terroristik aktlar amalga oshirildi. XX asrning oxiridagi islohotlardan farqli ravishda yangi asrning boshlaridagi islohotlarning asosiy maqsadi iqtisodiy o‘zgarishlar bo‘lmay qoldi. XXI asr boshida e’tibor faqat iqtisodiy yuksalishga emas, islohotlar jarayonida vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni bartaraf etishga qaratildi. Bu muammolar asosan shahar bilan qishloq, mamlakat g‘arbiy qismi bilan sharqiy qismi rivojlanishi o‘rtasidagi farq bilan bog‘liq. Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida davlatning asosiy e’tibori bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan.

Tashqi siyosat

Xitoy BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi hisoblanadi. G‘arb mamlakatlari Xitoy tashqi siyosatini Koreya Xalq Demokratik Respublikasini qo‘llab-quvvatlagani uchun tanqid qilib keladi. XXR hukumati jahon siyosatida Xitoyning rolini oshirishga qaratilgan tashqi siyosat olib bormoqda va ayni paytda, ko‘plab xalqaro masalalar bo‘yicha neytral pozitsiyani egallab turibdi.

AQSH Xitoyning asosiy savdo hamkori bo‘lib qolmoqda. Ammo ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarda bir qator muammolar ham mavjud. Bu avvalo AQSHning Osiyo-Tinch okean mintaqasida o‘z ta’sirini kuchaytirishga qaratilgan siyosati oqibatida paydo bo‘lgan ziddiyatlardir. AQSHning bu siyosati mintaqadan Xitoyni siqib chiqarishga qaratilgani uchun Pekinning jiddiy qarshiligiga uchramoqda. Bu mintaqada keskinlikning oshishiga olib keldi.

Xitoy va AQSH o‘rtasida boshlangan qurollanish poygasi ham keskinlikni yanada kuchaytirmoqda. Shunga qaramasdan, tomonlar o‘rtasida XXI asr boshidan iqtisodiy masalalar bo‘yicha strategik kelishuv mavjud bo‘lib, muntazam uchrashuvlarda asosiy muammolar muhokama qilinadi. Masalan, 2017-yil noyabr oyida AQSH prezidenti D. Tramp Xitoyga rasmiy tashrif bilan kelib, bir qator iqtisodiy hamkorlik masalalarini hal qilishga va 250 mlrd dollardan oshiq summaga savdo kelishuvini imzolashga erishdi.

XXR tashqi siyosatining asosiy maqsadi Osiyo va Afrika mamlakatlarida o‘z ta’sirini oshirishga qaratilgan. Buning uchun Xitoy yetarli iqtisodiy, harbiy va siyosiy imkoniyatlarga ega.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar

1. XX asr oxiri – XXI asr boshlarida XXRda amalga oshirilgan siyosiy o‘zgarishlardan qanday maqsadlar ko‘zlangan edi?
2. Xitoyda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar qanday natijalarga olib keldi?
3. XXI asr boshlariga kelib Xitoyda industrlashtirish va urbanizatsiya bilan bog‘liq qanday muammolar vujudga keldi?
4. Xitoy tashqi siyosatida AQSH bilan munosabatlar qanday rol o‘ynaydi?