10-11-sinf adabiyot fanidan konspektlar to’liq malumot oling
Sana:.___________________________
Bugun o‘ninchi sinf ostonasida turibsiz. Yosh qalbingizda orzular jo‘sh urib, xayolingizda ezgu niyatlar kezib yuribdi. Siz kunlar, oylar va yil o‘tgan sari jamiyat hayotiga aralashib, turli tanish va notanish odamlar bilan suhbatdosh bo‘lishingiz tabiiy. Insonning ko‘ngliga yo‘l topish, hayotdan zavqlanib yashash, sodiq do‘stlar orttirish, so‘zlash odobi, kattaga hurmat, kichiklarga izzatda bo‘lish kabi kundalik turmush hodisalarini ma’lum bir andoza va me’yorga solishingizda, albatta, badiiy adabiyot sizga beminnat yordamchi bo‘ladi. Zero, badiiy adabiyotning ijtimoiy-madaniy hayotda, insonlardagi o‘zaro go‘zal muomala va munosabatlarning shakllanishida tutgan o‘rni nihoyatda katta. U kishilarga, xususan, yoshlarga olam va odamlarga bog‘liq hodisalar mohiyatini anglash, insonga xos tuyg‘ularning rangin qirralarini his etish, insoniy fazilatlar va nuqsonlar mohiyati haqida o‘ylash imkonini beradi. Adabiyot qadim zamonlardan hozirga qadar «jamiyat», «ma’ naviyat», «madaniyat» va «san’at» tushunchalari bilan birgalikda yashab keldi. Badiiy adabiyot har bir inson ma’-naviy dunyosini bebaho insoniy fazilatlar, o‘lmas milliy qadriyatlar bilan boyitadi. Ma’naviyati yuksak inson chinakam shaxs darajasiga ko‘tarilishi mumkin. Odamning Vataniga sodiq fuqaro, ota-onasiga munosib farzand, yaqinlariga oqibatli do‘st bo‘lishi ma’naviy kamolotining darajasidan darak beradi. Shunday komillik yo‘lida badiiy adabiyot Siz azizlarga beqiyos xizmat qiladi. Adabiyot xazinasidagi tilla sandiq bebaho dur-u javohir – injular bilan to‘la; unda bitmas-tuganmas milliy-ma’naviy qadriyatlar zaxirasi jamlangan. Bu ma’naviyat xazinasidan bahramandlik ulkan hayot ostonasiga qadam qo‘yayotgan siz kabi oqil-u dono yosh avlodning tafakkuriga qanot bag‘ishlaydi, tasavvurini kengaytiradi. Sharqda qadim-qadimdan shaxsning jamiyat va davlat bilan uyg‘unlik darajasi e’tiborda turgan. Aytish mumkinki, har bir shaxs tabiatidagi o‘ziga xos xislatlari inkor etilmagani holda, uning jamiyat bilan muvofiq bo‘lishi rag‘batlantirilgan. Badiiy adabiyot shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishga ko‘maklashadi. Bu jarayon o‘qilgan asarlarni uqish, ulardan o‘rinli xulosalar chiqarish, badiiy so‘zdan ta’sirlanish, ko‘ngilni poklash, o‘ziga ma’qul kelgan ezguliklarni yaqinlariga ham ravo ko‘rish, eng muhimi, badiiy asarlar vositasida odam o‘z-o‘zini kamol toptirishi orqali sodir bo‘ladi. Yoshlarni ozod ruhli, erkin fikrli, adolatli, xolis, sabrqano atli qilib kamolga yetkazishdek tabarruk vazifani badiiy adabiyot o‘z so‘zining quvvati va sehri bilan bajaradi. Hazrat Alisher Navoiy aytadi: «Qone’ (qanoatli) darveshning quruq noni tome’ (ta’magir, birovning narsasiga ko‘z tikuvchi) shohning xitoyi xoni (dastur xoni)din xo‘broqdur». «Nazm ul-javohir»da shoir «Har kimsadaki bo‘lsa qanoat, g‘am yo‘q» degan xulosani bildiradi.
Navoiy yaratgan qahramonlarning asosiy qismi ma’naviy jihatdan boy insonlardir. «Hayrat ul-abror»dagi qator hikoyatlar, «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ayi sayyor», «Saddi Iskandariy» va boshqa asarlarning qahramonlari shunday xislatga ega. Bobur g‘azallarida, «Boburnoma»da aks etgan hayot hodisalari ham kishini o‘yga toldiradi, insonning kuch va qudratiga, e’tiqodiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi, kishining o‘zida o‘shanday xislatlar paydo qilishi uchun rag‘bat uyg‘otadi. Ushbu mashg’ulotlikka kiritilgan barcha adiblarning ijodini o‘qigan har bir o‘quvchi ulardagi so‘z sehriga, qahramonlarning jur’at va jaso ratiga, insoniy mehr va muhabbatni tasvirlashdagi takrorlanmas mahoratiga tan berishlari shubhasiz.
O‘z vaqtida respublikamizning Birinchi Prezidenti: «Chinakam ma’naviyatli va ma’rifatli odamgina inson qadrini bilishi, o‘z milliy qadriyatlarini, milliy o‘zligini anglashi, erkin va ozod jamiyatda yashashi, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib o‘rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurasha olishi mumkin», – deb ta’kidlagan edi. Buning uchun esa, albatta, badiiy adabiyot, xususan, qadimiy va boy og‘zaki ijod namunalari, takrorlanmas sehr va jozibaga ega bo‘lgan adabiyotimiz tarixi, zamondoshlarimiz obrazlarining o‘ziga xos olamini inkishof etishga yordam beradigan zamonaviy adabiyotimiz, olam va odam munosabatlarining turfa qirralarini Karimov I.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 6-bet. bir-birini takrorlamagan holda tasvirlab beradigan jahon adabiyotining nodir namunalari bilan yaqindan va jiddiy tanishmog‘imiz talab etiladi. Ma’naviyat tushunchasini barcha milliy va umuminsoniy qadriyatlarning yuksak yaxlitligi tarzida talqin etish mumkin. Bu xislat odamning olamdagi moddiy va ma’naviy hodisalarga yaxlit muno sabati tarzida namoyon bo‘ladi. Har bir insonning o‘z ongi, tasavvuri, tafakkur tarzi, dunyoqarashi bilan belgilanadigan ichki dunyosi bor. Uning «yaxshi» yoki «yomon» deb nom olishi mana shu ichki dunyoning mazmun va mohiyatiga bog‘liq. Agar u jamiyatning tegishli bosqichdagi talablariga, jamiyat a’zolarining umumiy axloqiy-madaniy qarashlariga uyg‘un bo‘lsa, yaxshi, aksincha holatda esa yomon degan nom olishi mumkin. Har bir inson jamiyat a’zolari bilan birga yashaydi. Demak, u atrofdagilar ta’sirini ham his qilib turadi. Badiiy adabiyot ana shunday ta’sir ko‘rsatishda katta ahamiyat kasb etadi. Badiiy adabiyotning din bilan aloqasi, xususan, tasavvufning badiiy adabiyotga ko‘rsatgan ta’siri tufayli undagi insonparvarlik g‘oyalarining yanada kuchli, jozibali va yorqinroq tarzda namoyon bo‘lganini ta’kidlash joiz. Unda insonning faqat o‘ziga xos xususiyatlari emas, balki butun insoniyatga, jamiyatga, tabiatga, olam va odam munosabatlariga daxldorligi ham alohida e’tibor bilan tasvirlangan. Bu tasvirlarning birortasi kishini befarq qoldirmaydi. Ular insondagi yaxshi fazilatlarning ko‘payishiga va, aksincha, yomon xu susiyatlarning bartaraf etilishi, yo‘qotilishiga undab turadi. Inson ma’naviyatini boyitish uchun har qanday adabiyot emas, balki yuksak badiiyat talablariga javob bera oladigan asarlar zarur bo‘ladi. Badiiy asar ta’sirli va yaxshi bo‘lishi, u har qanday kitobxon qalbiga zavq-shavq bag‘ishlashi bilan birga ezgu o‘y hamda orzular yo‘liga yaqinlash tirishi shart.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi. Toshbitiklarning katta qismi ana shu xoqonlikning o‘ziga xos badiiy solnomasidir. Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy jihatdan o‘rganmoqda. V. Tomson va V. Radlovdan keyin S. E. Malov, S. G. Klyashtorniy, I. V. Stebleva, H. O‘rxun, T. Tekin, Najib Osim, G. Aydarov, o‘zbek olimlaridan A. Qayumov, A. Rustamov, G‘. Abdurahmonov, N. Rahmonov, Q. Sodiqovlar o‘rganishgan. Yodgorliklar hozirgi o‘zbek tiliga bir necha marotaba tabdil qilingan. Runiy yozuvdagi yodgorliklar faqat toshga bitilgan emas. Ularning qog‘ozga, turli buyumlar (kumush ko‘zachalar, yog‘och, teri, oyna, qayish to‘qasi)ga yozilgan namunalari ham bor. Masalan, «Irq bitigi» («Ta’birnoma») qog‘ozda yozilgan. So‘zni «To‘nyuquq» bitiktoshidan boshlaylik. To‘nyuquq – shaxs nomi. U ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonining maslahatchisi va sarkardasi bo‘lgan. To‘nyuquq «Turk Bilga xoqon davlatida bu bitigni yozdirdim» deydi. Bilga xoqon Eltarish xoqonning o‘g‘li edi. Bitiktoshdagi voqealar To‘nyuquq tilidan hikoya qilinadi: «Men – Dono To‘nyuquqman. O‘zim Tabg‘ach davlatida voyaga yetdim. Turk xalqi Tabg‘ach davlatiga bo‘ysunar edi…» So‘ng ana shu dahshatning – turkiylarning o‘z erkini qo‘ldan berib qo‘yishlarining sababi aytiladi: «Turk xalqi boshboshdoqlikka, o‘zibo‘larchilikka, beparvolikka yo‘l qo‘ydi… o‘zining xoni bilan birga bo‘lmadi».
Mustamlaka azobi, o‘zga xalq tahqiri yodgorlikda qisqa va lo‘nda, ammo nihoyatda ta’sirchan tarzda ifodalanadi: «… Tabg‘achga taslim bo‘lganligi uchun tangri, o‘l degan, shekilli, turk xalqi o‘ldi, yo‘q bo‘ldi, tugadi. Turk Sir xalqi yerida birorta ham urug‘ qolmadi». To‘nyuquq yetti yuz kishini birlashtirib, «shad» degan unvon oladi. Bu turk xoqonligidagi eng oliy darajadagi harbiy unvonlardan biri edi. To‘nyuquq Bo‘gu tarxon hamda Eltarish xoqon (Kul tigin va Bilga xoqonning otasi) bilan birga mamlakat mustaqilligi, el-yurt farovonligi, yurt osoyishtaligi, chegaralar daxlsizligi uchun tinimsiz kurash olib bordi. U bu kurashlarning oldingi safida edi. Ammo dushmanlar ham tinch o‘tirmadi. Ular kuchlarni birlashtirish payiga tushishdi.
Tasvir davomida vaziyatning keskinlashib borishi, buning natijasida To‘nyuquq shaxsiyatidagi kuchli nuqtalarning tobora kengroq ochilishini kuzatish mumkin. Xususan, buyuk sarkardalarga xos bo‘lgan tavakkalchilik, dovyuraklik, jasorat, jur’at, ba’zan nihoyatda keskinlik, cho‘rtkesarlik, ayni vaqtda bosiqlik, vazminlik xislatlari bu tasvirlarda aniq ko‘rinib turadi. U katta tajriba egasi sifatida namoyon bo‘ladi. To‘nyuquq buyuk vatanparvar shaxs timsolidir. Uning o‘z vatani, xoqoni, qo‘shini, xalqi bilan faxrlanishi, ularning borligidan o‘zini baxtiyor sezishi yodgorlik matniga puxta singdirilgan. Hatto dushmanning «xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan» degan bahosida ham shu ruh mavjud. To‘nyuquqning xotirjamligi esa «xalqning tomog‘i to‘q edi» jumlasi orqali ifodalangan. Dushmanning turkiylar ustiga hujum uyushtirish haqidagi yovuz niyatini eshitgan To‘nyuquqning «tun uxlagim kelmadi, kunduz o‘tirgim kelmadi» deyishi uning o‘z taqdirini xalq va yurt taqdiri bilan naqadar yaxlit holda tasavvur qilishini ko‘rsatib turibdi.
To‘nyuquq iftixoridagi eng asosiy nuqta shunday ifodalanadi: «Bu turk xalqiga qurolli dushmanni keltirmadim, yalovli otni yugurtirmadim». To‘nyuquq obidasi vatan haqidagi madhiyadir. U voqeiy yoki badiiy asar bo‘lishidan qat’i nazar, unda hayot haqiqati ham, tarixiy haqiqat ham badiiy tarzda o‘z aksini topgan. Turkiy qabila va elatlarning o‘zaro talashib-tortishishlari ham, tashqi dushman bilan bo‘lgan ayovsiz kurashlar ham, aslida, tarixiy haqiqatdir. Eltarish, Bo‘g‘u, Bilga xoqonlar ham tarixiy shaxslardir. Yodgorlikning til xususiyatlari ham e’tiborga loyiq. U VIII asrdagi adabiy til namunasidir. Asar tilidagi ko‘plab so‘zlar hozirgi o‘zbek tilida aynan qo‘llaniladi. Bir qism so‘zlarda ozgina tovush o‘zgarishlari yuzaga kelgan, yana bir toifa so‘zlar esa bugungi iste’moldan chiqib ketgan. Yodgorlikda o‘rni-o‘rni bilan so‘zlarning ko‘chma ma’nolarda qo‘llanishi seziladi. Shuningdek, majoz, matal, maqollardan foydalanish kuchli: «Tabg‘ach, O‘g‘uz, Qitan – bu uchovi qamal qilsa, qamalda qolajakmiz. Unda vujudining ich-u tashini – mol-u jonini topshirgan kishiday bo‘lamiz. Yupqa yig‘in tor-mor qilishga oson emish, ingichka yig‘in uzishga oson emish. Yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish, ingichka yo‘g‘on bo‘lsa, uzadigan bahodir emish».
Ushbu bandda chin oshiqning holi yana ham kuchaytirib ko‘rsatiladi. Ishq dardiga uchragan odamda juda katta ruhiy o‘zgarishlar bo‘ladi. Ahmad Yassaviy uni bamisoli o‘tga tushgan odam holiga qiyoslaydi. Ikkinchidan, sham tegrasida aylanib kuygan, axgar (laxcha cho‘g‘) bo‘lgan kapalakka o‘xshatadi. Eng muhimi, ishq o‘tida dard, g‘am hamda telbalik bor. Ammo bu dardning darmoni topilgan emas. Boshqa bir mumtoz va oshiq shoir ta’biri balan aytganda «bu dardni bedavo derlar» (Mashrab). Ishqning bunday xususiyatlarini ta’riflab Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub» asarida yozadi: «buni ko‘rmagan kishi bilmas va bunga yetmagan kishi bovar (ishonch) qilmaskim, hijron-u firoq mundin iboratdur…» Shu ishq tavsifiga bag‘ishlab Navoiy «Layli va Majun» dostonini yozgani sizga ma’lum. Ahmad Yassaviy ta’kidlaydiki, ishq odamning «Majnun sifat aqlin olib Laylo qilur», yana davomidan ta’kidlaydi – «Olloh haqqi bu so‘zlarni yolg‘oni yo‘q». Demak, Yassaviy hikmatlaridagi ishq mavzusini, oshiq holini bilish uchun nisbatan kengroq tushunchalar, sharq mumtoz adabiyotidagi o‘ziga xos tasavvuf falsafasini ham anglash kerak bo‘ladi. Ahmad Yassaviy hikmatlari fikrni kengaytirish uchun vosita, uni o‘qib, anglash orqali hikmatgo‘y shoir ruhini, dardini, qalbini, so‘zini anglash mumkin, albatta. Yassaviy har vaqt nafs haqida gapirganida unga insonning kamolotiga xalaqit beradigan yovuz va yaramas kuch sifatida baho beradi. Nafsga «shum» sifati beriladi. Shuningdek, shoir «nafsi bad», «nafs yo‘li», «nafs ilgi» singari istioralarni ham qo‘llaydi. Adib to‘g‘ridan to‘g‘ri nafsga qarshi kurashni, uning yo‘rig‘iga yurmaslikni targ‘ib qiladi. Nafsning domiga ilinish insonni qanchalik yer bilan yakson qilishini juda yorqin ifodalarda ko‘rsatib beradi.
Ahmad Yassaviy she’riyatidagi obrazlar tizimi ham tasavvuf ta’limoti hamda xalq og‘zaki ijod an’analari bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. Pir, darvish, oshiq, obid, oqil, zohid, ishq, tolib, ummat, rasul, shayton, iymon kabi obrazlar bevosita sharq diniy-islomiy falsafasi, yo‘l, rabot, karvon, o‘q kabilar esa og‘zaki ijod an’analari bilan aloqadordir.
Atoyi – lirik shoir. U o‘z she’rlarida nozik xayol, sinchkov nigoh, baland did egasi ekanligini namoyish etadi. Go‘zal, esda qoladigan o‘xshatishlar, kutilmagan mubolag‘ali tasvirlar yaratadi. Bir g‘azalida go‘zal yor xokisor oshiqning yuziga oyoq bosar ekan, oyog‘i og‘riydi, «yuzing buncha bo‘yradek dag‘al bo‘lmasa» deb nozlanadi. «Bo‘yra» – qamishdan sholchaga o‘xshatib to‘qiladigan bir ashyo. U gilam tagidan to‘shaladi, tom ustiga yopiladi. Yorning oyog‘i shu qadar nozik va go‘zalki, uning oldida oshiqning yuzi bo‘yraga o‘xshaydi. Ikkinchi bir she’rida esa, yorini sog‘ingan oshiqning ko‘zidan yosh emas, daryo oqayotgani, u kipriklaridan sol yasab, shu daryoda suzayotgani manzarasi chiziladi. Shoir yorini ulug‘lovchi, fidoyilikni ko‘rsatuvchi betakror satrlar bitadi. Masalan, «Begim» radifli she’rida u kipriklarini supurgi («jorub»), yuzini xokandoz qilishga tayyor, yor xizmatiga olinsa bo‘lgani. Hatto yor u yoqda tursin, uning farroshligiga – «qul»likka qabul qilsa ham o‘zini baxtli hisoblaydi. Atoyi yorni mana shunday yuksaklikka ko‘taradi. Shoir yorning qaddi-qomati, yuzi, ko‘zi, qoshi, sochi, kipriklari, og‘zi, labi, xolini ta’rif-tavsif etadi. Ularni sifatlash orqali yorning go‘zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada o‘zining ma’shuqaga bo‘lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. O‘zini «qul», yorni «shoh» ko‘rsatish orqali bir tomondan, go‘zal yorga sevgi-sadoqatini bildirsa, ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini («shoh» – «qul») ta’kidlab turadi. Ma’shuqa go‘zallikda nuqsonsiz, har jihatdan mukammal bir siymo sifatida namoyon bo‘ladi. Ha, ma’shuqa go‘zalligiga chek-u chegara yo‘q. Hatto, ko‘plab qissalarda go‘zallik timsoli sifatida tasvirlangan Yusuf ham unga teng kelolmaydi:
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushun-chalar beriladi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Padarkush» dramasi 1911-yilda yozil-gan bo‘lib, oradan ikki yil o‘tgach, ya’ni 1913-yilda kitob holida nashr qilinadi. Behbudiy o‘zbek adabiyoti tarixida birinchilardan bo‘lib dramatik asar yozdi va u Turkistonning barcha shaharlarida namoyish etildi. Bu bilan Behbudiy o‘zbek teatrining tamal toshini qo‘ydi. Dramada jaholat, ilmsizlik, tarbiyasizlikka qarshi ma’rifat ulug‘lanadi. Muallif «o‘qimagan bolaning holi»ni, ayanchli oqibatlarini bayon etishni maqsad qilib oladi. Behbudiy yoshlar ta’lim olishi va kamolga yetishida ijtimoiy va oilaviy muhit alohida o‘rin tutishini «Padarkush» dramasi negiziga joylashtiradi. Unda qahramonlardan birining tilidan o‘z g‘oyasini: «Bizlarni xonavayron… bevatan va bandi qilg‘on tarbiyasizlik va jaholatdir, bevatanlik, darbadarlik, asorat, faqirlik, zarurat va xorliqlar… hammasi ilmsizlik va betarbiyalikning mevasi va natijasidir…», degan yo‘sinda bayon qiladi.
Agar diqqat qilgan bo‘lsangiz, avval Boy huzuriga Domla kirib boradi. Boyni ilm-ma’rifatga, o‘g‘lini o‘qitish zarurligiga urg‘u beradi. O‘z zimmasidagi amri ma’ruf va nahyi munkar, ya’ni yaxshilikka chorlab, yomonlikdan qaytarishdek bir vazifasini bajaradi. Shuning uchun ketar mahali «Boy, man sizga amri ma’ruf etdim va menga shariat bo‘yicha lozim bo‘lgan ishni bo‘ynimdan soqit qildim» degan gapni aytadi. Keyin Ziyoli Boy huzurida paydo bo‘ladi. Boy uni ham yoqtirmaydi. Shu bois «qordan qutulib, yomg‘irga uchraymiz» deb g‘udranadi. Domla aytgan fikr-mulohazaga yaqin gaplarni Ziyoli ham ta’kidlaydi. Muallif ishtirokchilarga ta’riflar ekan, Ziyoliga «millatchi musulmon» degan sifat beradi. Bu o‘rinda «millatchi» so‘zini «millatparvar» tarzida tushunish lozim. Chunki Ziyoli tabiatida musulmonchilik ham, millatparvarlik ham jamlangan. Behbudiy millatini sevib dinini esda tutadigan, ayni damda, dinini sevib millatini ham esdan chiqarmaydigan insonlarni shu obraz vositasida ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. Ziyoli «olimi diniy» – din bilimdoni va «olimi zamoniy» – zamon bilimdoni bo‘lish uchun qanday ilmlarni egallash zarurligini Boy bilan bo‘lgan suhbatida bir-bir sanab chiqadi.
E’tibor bering, Boyning arzandasi, aynan sizning tengdoshingiz Toshmurod o‘qimagani, ko‘cha changitib yurgani sababli ham o‘zidan yoshi kattaroq o‘g‘ri, muttahamlarga qo‘shilib qoladi. O‘g‘rilar ham Toshmurodning soddaligidan foydalanib, mahorat masg’ulotlarining muqaddimasini aynan o‘zining uyida boshlab bermoqchi bo‘lishadi. Ya’ni yigitchani o‘z uyiga o‘g‘rilikka boshlab, ustiga-ustak: «Barakalla! Ilgari ham o‘g‘irlik qilganga o‘xshaysiz», – deb tag‘in maqtab ham qo‘yishadi. Toshmurodning atrofidagi shunday bema’ni, yomon odamlar bilan oshno tutinib, maishatga berilishi, buzuq yo‘llarga kirib, oxir-oqibatda ota qotili – padarkushga aylanishining asosiy sababi – bu o‘qimaganidir. Onasi Toshmurodni: «He, juvonmarg Toshmurod! Qon qus! Koshki chechakda ketsayding! Voy, padarkush! Toshmurod!» – deb qarg‘ashga majbur bo‘ladi. Toshmurodga otasi ta’lim-tarbiya bermadi; oqibatda ota ham, o‘g‘il ham «qurboni jaholat» – jaholat qurboniga aylandi. Drama oxirida Ziyoli muallif g‘oyasini «Ilm va tarbiyasiz bolalarni(ng) oqibati shuldir. Agarda bularni otasi o‘qutsa edi, bu jinoyat va padarkushlik alardan sodir bo‘lmas va bular ichkilikni bo‘yla ichmas… edi. Dunyoga taraqqiy qilgan xalq ilm vositasida taraqqiy qiladi» degan tarzda bayon etadi.
Kunlarning birida Saodat aya iti Qorako‘z bilan qizining uyiga qarab yo‘lga chiqadi. Ularning borish va kelish jarayoniga diqqat qarating. Yo‘l bo‘yi adib itning har bir harakati, qiliqlari, sakrashi, shamoldek yelishi, xursandlig-u xafagarchiligi, deylik, «bir qulog‘ini dikkaytirib, bittasini shalpaytirib erkalik» qilishlarini, yo‘lda uchragan mushuklarni «tiraqaylatib quvishi», «daraxtlardagi musichalarga irg‘ishlab» akillashi kabi holatlarni – barcha-barchasini mahorat bilan tasvirlaydi. Kampir itini o‘z uyining bir a’zosidek e’zozlaydi. Shuning uchun ham u itiga qarab: «Abdumalik akangnikiga boramizmi, Dilbar opangnikigami? Dilbar opang domda turadi. Itdan hazar qiladi. Seni uyiga kiritmaydi. Endi nima qilamiz? Mayli, shunikiga boraylik. Yotib qolmaymiz. Chiqqunimcha hovlida bolalar bilan o‘ynab turasan», – deb bemalol gapiradi. Yo‘l bo‘yi Saodat kampir iti bilan shu zaylda suhbatlashib boradi va suhbatlashib iziga qaytadi. Qaytsa, uyida uni g‘aroyib bir yangilik kutib turadi. Bo‘rixon kelibdi, ya’ni kampirning «g‘oyiblari hozir» bo‘libdi. Bu yangilik «Saodat ayaning yillab qalbida qalashib yotgan g‘uborlarini» tarqatishi, «ko‘ksidan tog‘dek bosib yotgan armonlarni» ushatishi lozim edi. Biroq voqelik o‘zgacha tus oladi. Ona va bola uchrashuvi… Qiziq, bu jarayonda it negadir bezovta, u nimanidir sezadi; shu bois «notanish odamga g‘ashlik qilib tinmay irillaydi». Ona bag‘rida Bo‘rixon begonaga o‘xshaydi. Chunki «undan aroq va sham yoqilgan uyning hidi kelardi». Xursandchilikdagi ona avval bunga e’tibor bermaydi. Sekin-asta o‘g‘li Bo‘rixonning ota-bobolari e’tiqod qilgan islom dinidan qaytib, boshqa dinni qabul qilgani ma’lum bo‘ladi. Ona uchun din-diyonat, milliy-diniy qadriyatlar, el-yurtchilik har narsadan ustun turadi. Shuning uchun Bo‘rixondan ko‘ngli soviydi, uni yo‘qlikka topshiradi; ketar mahali undan yuz o‘giradi. Endi ona sahar namozida o‘g‘lini eslamay qo‘yadi.
Hikoyada Saodat ayaning go‘zal yoshlik pallalari, Bo‘rixonning tug‘ilishi va uning boshqa yurtlarda yurib onasi ko‘nglini o‘ksitgan noxush qilmishlarining mo‘jaz tarixi bayon qilinadi. Vafot etar mahalida ham Saodat ayaning hayot mazmunini, bu dunyoga kelish va ketish hodisasini juda tabiiy – muslimona anglagani farzandlari hamda nevaralarini chaqirib, ularga qilgan vasiyatida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Albatta, hikoyani o‘qish mobaynida sarlavhadagi Qorako‘z majnun nima ekanini bilib oldingiz. Ha, bu o‘sha, yozuvchi mehr bilan ta’riflagan «kichkinagina, belida belbog‘dek ikkita – biri qora, biri jigarrang chizig‘i bor», «tumshug‘i bilan ikki ko‘zi qop-qora, bir ko‘zining tepasida to‘mtoq qoshi bor» it. Agar e’tibor bergan bo‘lsangiz, hikoyaning boshidan oxirigacha yozuvchi Qorako‘zni Saodat kampirga doimiy hamrohlikda tasvirlaydi. Vafodor it Saodat kampir bilan deyarli bir xil kayfiyatda: xafa bo‘lsa xafa, xursand bo‘lsa xursand, kampir o‘yga cho‘msa, u ham o‘y surgandek bir nafas tinchiydi. Garchand kampirni sog‘intirgan bo‘lsa ham, Bo‘rixon itdan ko‘ra Saodat ayaga begonaroqdir.
«U juda charchagan, lekin sira o‘lgisi kelmas edi. Shuning uchun ham u chalchiqzordan meva terib yer, tanga baliq ovlar, suv qaynatib ichar va olazarak bo‘lib kasal bo‘rini kuzatar edi». U o‘z yo‘lida davom etar ekan, butun o‘y-xayoli tirik qolish bilan band. Hayoti so‘nib borayotgan tinimsiz aksa urib, yo‘talgan kasal bo‘ri odamga ergashib yuribdi. Kasal bo‘rining quvvati ketgan, hujum qilishga madori yo‘q. Bo‘ri odamning harakatsiz qolishini, o‘limini kutadi. Adib o‘quvchiga o‘lim va hayot chegarasida yurgan odam bilan bo‘rini qiyoslashga imkon beradi. Odam bo‘rini, bo‘ri esa odamni yeyishga tayyor. Biroq har ikkovida ham mador yo‘q. Odamda esa yashashga umid bor. Shuning uchun uncha uzoq bo‘lmagan masofadan ko‘ziga ko‘rinib turgan dengiz va undagi kemaga yetib olish uchun harakat qiladi. Bir mahal ko‘zi ilinganda och, kasal bo‘ri tishlarini uning qo‘liga botira boshlaydi. Odam bo‘rining jag‘iga yopishadi, kuchi yetmasligini bilgach, u tishi bilan bo‘rining tomog‘iga yopishadi. Odam g‘olib keladi. Hikoya tugashida «g‘alati maxluq»ni kit ovlovchi ilmiy ekspeditsiya a’zolari o‘limdan qutqargani bayon etiladi.
Hikoyada sinf xonasi, undagi har bir predmet birma-bir aniq tasvirlanadi. Ushbu masg’ulotga har kungidan boshqacharoq kiyinib kelgan muallimning ust-boshini batafsil ta’riflaydi. U bamisoli bayramdagidek kiyingan. Bu, tabiiyki, adibning badiiy mahoratini ko‘rsatadi. Hikoyadagi «biz fransuzlar doim o‘qishni orqaga suramiz» degan gap ham har kimni o‘ylantiradi. Hozirgi zamonga xolis baho beradigan bo‘lsak, nafaqat fransuzlar, balki butun dunyo yoshlari ham ko‘pincha yalqovlik bilan o‘qishni, bilim olishni orqaga suradi. Hikoyadagi bayonga ko‘ra, mosye Amel o‘z mashg‘ulotini yuksak bir pafosda, masg’ulot o‘quvchilari va boshqa tinglovchilar eslab yuradigan bo‘lishini, shu bilan birga ular tasavvuriga butun umr «Yashasin Fransiya» degan yozuv muhrlanib qolishini istaydi. Muallimning «fransuz tili dunyodagi eng ajoyib til ekani», uni asrash lozimligi, «chunki mustamlaka xalq o‘z ona tili yordamidagina yorug‘likka chiqa olishi» to‘g‘risidagi fikrlari bevosita o‘zbek tilining yaqin o‘tmishdagi taqdiriga ham taalluqli, albatta. Fransuz adibi Alfons Dode har bir millat uchun beqiyos o‘rin tutadigan milliy til taqdiri to‘g‘risida ana shunday ta’sirli hikoya yozgan. Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Xalq og‘zaki ijodining turli-tuman janrlari, ayni paytda,xalqning tasavvuri, ijtimoiy-ma’naviy tafakkuri, dunyoqarashi,urf-odatlari va an’analari, milliy-ma’naviy qadriyatla riningtarixi va oynasidir. Ayniqsa, dostonlarda bunday imkoniyatlarjuda katta. O‘zbek xalq dostonchiligida «Go‘ro‘g‘li» turkumikatta o‘rin tutadi. Hozirgacha uning tarkibida oltmishdanortiq doston mavjud. Ularda xalq tarixi, taqdiri, o‘tmishdagihayoti, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, diniy, axloqiy- ma’naviyhamda ba diiy-estetik qarashlari o‘ziga xos tarzda aks etgan.«Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi» – shu turkumning ilk dostoni.Uni ko‘plab baxshilar ijro etishgan. Masg’ulotlikda MuhammadJomurot o‘g‘li Po‘lkan shoir (1874–1941) varianti berilgan.Unda xalqning juda qadim zamonlardagi badiiy-estetik qarashlariifodalangan. Shu ning uchun undagi ayrim fakt vamotivlar, obraz va ularning talqinlari hozirgi tasavvurlarimizdankeskin farq qiladi.
. «Go’ro’g’li» turkumi dostonlari ko’pgina xalqlar orasida juda keng tarqalgan bo’lib, ayrim xalqlarda baxshilar tomonidan hozir ham kuylanib kelinmoqda. Bu dostonlar o’zbek, tojik, turkman, ozarboyjon, turk, qozoq, qoraqalpoq, arman, gruzin, kurd xalqlari epik ijodiyotida o’ziga xos turkumlarni tashkil etadi. Go’ro’g’li Sibir tatarlari, Bulg’or turklari, Eron ozarboyjonlari, Stavropol turkmanlari, Afg’oniston o’zbeklarining ham sevimli epik qahramonlaridan biridir. Turkumning ayrim lavhalari O’rta Osiyo (Buxoro) arablaridan ham yozib olingan.
Hamma narsa — hayot ham, xalq turmushi ham, tarixiy voqelik ham, mavjud zamon yetishtirgan qahramonlar ham ko’tarinki romantik bo’yoqlarda, bepoyon ideal badiiy tasavvurlarda, cheksiz obrazlar girdobida gavdalanadi. Ana shu bepoyon ideallik va cheksiz romantika bu dostonlarni yanada real, hayotiy, xalqqa yaqin va davrimizga hamohang qilgan. O’zbek «Go’ro’g’li»si boshqa xalqlar «Go’ro’g’li»sidan turkumga birlashgan dostonlarning hajman kattaligi (monumentalligi) va xilma-xilligi, turkumlashishning murakkab jihatlariga asoslanganligi bilan ajralib turadi. O’zbek dostonlarida Go’ro’g’li turkman va o’zbeklarning begi, qonuniy hukmdor, o’z xalqi, vatani uchun qayg’uruvchi va uni turli dushmanlar bosqinidan himoya qiluvchi dono murabbiy, ko’plab xalq botirlarini tarbiyalab yetishtirgan yengilmas bahodir sifatida tasvirlanadi
«Devonu lug‘ot at-turk» asari 1072-yilda yozila boshlagan.Ammo unga kirgan materiallar 15–20 yillar davomidato‘plangan. Mahmud Koshg‘ariyning o‘zi: «Men turklar,turkmanlar, o‘g‘uzlar, chigillar, yag‘molar, qirg‘izlarning shaharlari,qishloq va yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim,lug‘atlarini to‘pladim», – deb yozadi.Mahmud Koshg‘ariy turk tilining nozik bilimdoni vatolmas targ‘ibotchisidir. U «arab tili bilan ikki uloqchi otsingari teng poyga qilib, o‘zib borayotgan turk tilini» ko‘klargako‘taradi, uning o‘ziga xos xususiyatlarini mahorat bilanko‘rsatib beradi.
«Devonu lug‘ot at-turk» XI asrda yozilgan bo‘lsa-da,unda jamlangan badiiy parchalar turkiy xalqlar adabiyotiningancha qadimgi davrlarida vujudga kelgan. Ular xalqog‘zaki ijodiningjuda qadimiy namunalaridir. Ularda turkey xalqlarning urf-odatlari, ishonch-e’tiqodlari, marosimlari bilanbog‘lanib ketadigan badiiy lavhalar ko‘p.Ularning bir qismi bevosita tarixiy mavzularga bag‘ishlangan.Alp Er To‘nga1 marsiyasi, «Oltin qon» rivoyati,Yabog‘u (yobg‘u)lar, tangutlar bilan bo‘lgan janglar haqidagiparchalar, shuningdek, ayrim shaxs va joylar bilan bog‘liqafsonalar shular jumlasidan.Bu yodgorlik vositasida XI asrgacha bo‘lgan adabiyotdagibir qator janrlar va badiiy tasvirning o‘ziga xos xususiyatlarihaqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.«Devon»ga kirgan adabiy shakllarning asosiy qismini to‘rtliklartashkil qiladi. Adabiyotda to‘rtlik shakliga tayanadiganshe’riy janrlar (to‘rtlik, ruboiy, tuyuq, murabba’ )ningrivojlanganima’lum. Mahmud Koshg‘ariy ularni, asosan,qo‘shug‘ yoki she’r deb nomlagan.Vatan va yurt muhabbati, xalq uchun jang qilgan bahodirlarbilan faxrlanish, tabiat manzaralari go‘zalligi, mehnatshavqi, turli insoniy kechinmalar talqini asardagi yetakchimavzulardir.«Devonu lug‘ot at-turk»dagi ko‘pgina qo‘shiqlar ovchilik,chorvachilik bilan – turkiy xalqlarning yashash tarzi bilanchambarchas bog‘liq holda yuzaga kelgan. Qo‘shiq atamasiham ilk marta Mahmud Koshg‘ariy tomonidan qayd etilgan.Muallif unga she’r, qasida deb izoh bergan.Xalq qo‘shiqlari ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qamraboladi. Unda shodlik va g‘am, o‘yin-kulgi va qayg‘u-hasrat,ko‘tarinkilik va tushkunlik, turli marosimlar: to‘y, farzandtarbiyasi (alla), o‘tganlar yodi tasvirlanishi mumkin.Tabiiyki, inson mehnati ham ularning yetakchi mavzusidir.Yana bir turkum qo‘shiqlar bevosita farzandlar va, umuman,
manman, kibrli, manfaatdor hukmdor sifatida gavdalanadi.Aksincha, qarinchg‘a – chumolilar podshosi dono, tadbirkor,xalq g‘amini yeydigan hukmdor,ma’rifatparvar, olim, orifsifatida ko‘zga tashlanadi.Rabg‘uziy shaxs kamoloti faqat jismoniy sifatlar bilanbelgilanmasligini (qarinchg‘alarning ulug‘i oqsoq erdi), buninguchun undagi aqliy-ma’naviy fazilatlar ustun bo‘lishi lozimliginita’kidlaydi.Qissa epik janrga mansub. Unda muayyan voqea-hodisalartasviri qalamga olinar ekan, bunda voqealarning izchiltasviri, ulardagi qahramonlarning o‘ziga xos xususiyatlariniaks ettirishyetakchilik qiladi. Qissalar hajmiga ko‘ra yirikbo‘ladi. Bu yiriklik faqat hajm nuqtayi nazaridangina emas,tasvirlanayotgan voqea-hodisalar ko‘lami, ulardagi ishtirokchilarsoni bilan ham izohlanadi.
Qissalar o‘zbek nasrining ajoyib namunasidir. Ularda xalqtiliningo‘sha davrdagi ko‘rinishlari butun boyligi, tarovati,kuchi, qudrati, qo‘yingki, mavjud holati bilan namoyonbo‘lgan. Qissalartarkibida ba’zan she’riy parchalarninguchrashi esa uning mazmunini boyitgan, ta’sirchanliginiyanada oshirgan.Asar hammasi bo‘lib 72 qissadan iborat. Qissalar payg‘ambarlar(Nuh, Muso, Iso, Ya’qub, Sulaymon, Dovud, Muhammadva boshqalar) to‘g‘risidadir.Goho bir qissa ichida uning mazmunini to‘ldiruvchiboshqa qissa, rivoyat, hikoyatlar keltiriladi.
Asl ismi Nizomiddin Mir Alisher. U Hirotda tugʻilib, shu yerda umrining asosiy qismini oʻtkazgan. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin boʻlgan. Sheʼr zavqi va isteʼdodi erta uygʻongan. Bolalikdayoq Farididdin Attorning „Mantiqut-tayr“ asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan, Mavlono Lutfiy yosh shoir isteʼdodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy eʼtirofini qozongan. Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan. Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va Astrobod hokimligi (1487)ga tayinlanadi. 1480—1500 yillar mobaynida oʻz mablagʻlari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yoʻlovchilar toʻxtab oʻtish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 koʻprik, 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga „muqarrabi hazrati sultoniy“ („sulton hazratlarining eng yaqin kishisi“) degan unvonni beradi. Unga koʻra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi. Alisher Navoiy tarjimai holi oʻz davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. Oʻzbek olimlari Ozod Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Yahyo Gʻulomov, Izzat Sulton, A.Zohidov, V.Abdullaev, A.Qayumov, S.Gʻanieva v.b. Navoiyning hayot yoʻli haqida asarlar yaratishgan.Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin: 1. Devonlari. 2. Dostonlari. 3. Forsiy tildagi she’riy merosi. 4. Ilmiy-filologik, nasriy va tarixiy asarlari. Alisher Navoiyning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan «Xazoyin ul-maoniy» devoniga jamlangan. Asar 4 qismdan iborat. Devonning birinchi qismiga «G‘aroyib us-sig‘ar» («Bolalik g‘aroyibotlari»), ikkinchi qismiga «Navodir ush-shabob» («Yigitlik nodirotlari»), uchinchi qismiga «Badoe’ ul-vasat» («O‘rta yosh badialari») va nihoyat, to‘rtinchi qismiga «Favoyid ul-kibar» («Keksalik foydalari») degan nomlar berildi. «Xazoyin ul-maoniy» inson bolasining murakkab va yuksak tafakkuri hamda behisob his-tuyg‘ulari bilan bog‘liq minglarcha she’r va o‘nlarcha she’r turlarini o‘z ichiga olgan majmua bo‘lib, Sharq adabiyoti tarixida noyob hodisadir. Bu xil majmua Alisher Navoiyga qadar Amir Xisrav Dehlaviy tomonidangina tuzilgan. Ushbu devonga kirgan minglarcha she’rlarni Alisher Navoiy butun umri davomida turli sharoitlarda, har xil sabablar bilan yozgan bo‘lib, ular shoir hayoti va u yashagan davr bilan sonsiz-sanoqsiz iplar orqali bog‘langan. Alisher Navoiy «Xazoyin ul-maoniy» ga qadar «Ilk devon», «Badoe’ ul-bidoya», «Navodir un-nihoya» devonlarini tuzgan. «Xazoyin ul-maoniy» ana shu 3 devonga kirgan hamda «Navodir ul-nihoya» tuzilgandan keyin yozilgan she’rlar asosida yuzaga kelgan.
Navoiy talkinida Iskandar odil shoh, u dunyoni kufrdan, jaholatdan tozalab, butun dunyoda adolatni joriy etish, bashariy tartibqoidalarni katta olamdagi tartibqoidalarga muvofiklashtirish maqsadida xalqlar ustiga yurishlar qilgan. Bu esa sufiyona talqin boʻlib, dostondagi muqaddima boblar, Iskandar voqealari hikoya qilingan boblar hamda unga ilova boblarda ham shoirning tasavvufiy qarashlari ustuvorligini koʻrish mumkin. Mas, Iskandar shisha sandiq yasab, dengiz tubiga tushadi, turfa ajoyibotlarni koʻrib, vataniga qaytadi. U vafot etar ekan, bir qoʻlini tobutdan chiqarib qoʻyishlarini soʻraydi. Asarda Navoiy insonni bu foniy dunyo hoyu havaslariga ortiqcha ruju qoʻymaslikka chaqirib, garchi Iskandar jahonni egallagan jahongir boʻlsada, u narigi dunyoga hech narsasiz ketayotganligiga ishora qiladi.
«Aytishlaricha, Bobur juda bahodir sipoh va iqtidorli ilmahli sirasidan bo‘lgan. U hali Afg‘onistondalik vaqtidayoqayrim islohotlarni o‘tkazishga qo‘l urgan-u, lekin uning natijalariyaxshilik bilan tugamasligini anglagan. Chunki qabilaviytizimga xos urf-odat va an’analarning ayrim talab-taqozolarikutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. Shu bois uo‘z rejalaridan voz kechgan.Hindistonda Bobur Panipat maydonidagi jangdan so‘ng uchyil-u sakkiz oy umr ko‘rdi. Bu davr ichida u dastlab ichkimuxolif kuchlar harakatini bostirishga kirishdi. Zero, notinchva noxush ahvoldan zada bo‘lgan aholi xavf-xatar ichidayashardi. Shu bois zudlik bilan parokanda avom orasidatinchlik o‘rnatish zarur edi… Mazkur dolzarb vazifani amalgaoshirish – muqaddam joriy mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy holatnitiklash va islohotlarni o‘tkazish, albatta, barcha mahalliyrasm-rusum va urf-odatlardan voqif bo‘lishni talab qilardi.Boz ustiga, bundan oldingi Aloviddin Xiljiy va Muhammadbin To‘g‘loqning ahvolni hisobga olmay o‘tkazgan islohotlariningachchiq natijalarini hamon aholi unutmagan. Qolaversa,Bobur bu yerda tom ma’nodagi ajnabiy bo‘lib, bunday holatdahukmdor uchun eng yaxshi chora hind qonun-qoidalarinibilish va ularga nisbatan tegishli munosabatda bo‘lish edi.«Bobur turkiy she’riyatda Alisher Navoiydangina keying o‘rinda edi. U sof va nafosatli turkiyda devon tartibetdi. U nazm yo‘lida «Mubayyin» atalmish asarini yaratib,shu bilan ko‘pchilik tomonidan foydali deb topilgan islomiyhuquqshunoslikka doir ta’limotning muallifi bo‘ldi, shuningdek,turkiydagi aruz vazni haqida benazir risola yozdiva «Risolayi volidiya»ni tarjima qildi. Uning bequsurlikdayagona hamda jo‘n uslubda yozilgan «Vaqoye’» yoki «Tarixiturkiy» asari ham bor. U musiqa va o‘zga san’atlarnig‘oyatda nozik idrok etardi
XIX asr ikkinchi yarmi–XX asr boshlari o‘zbek adabiyotidashoiralar ijodi alohida o‘rin tutadi. Anbar Otin hamularning biri edi.Shoira «Tarjimayi hol» asarida, jumladan, shunday deydi:Otam – Farmonquli Marg‘iloniy,Onam – Ashurbibi Qo‘qoniy.Ular bo‘zchi, aniqrog‘i, belbog‘chilik bilan mashg‘ul bo‘lishgan.Oila juda kambag‘al yashagan. Bo‘lajak shoira Dilshod otin maktabida tahsil olgan.Dilshod Barno bu haqda shunday deb yozgan edi: «Anbaroybug‘doyrang, sunbul sochli, ohu ko‘z, oy yuzli, axloqi hamidava odobi pisandida sohibidur. Bu sakkiz yashar qizchabo‘lishiga qaramay, hazrat Navoiy g‘azallarini o‘rganishgabehad qiziqadi… Umidim borki, bu qizcha katta shoirabo‘lg‘usi».Anbar Otin o‘zbek va tojik tillarida ijod qilgan. She’rlaridaUvaysiyning ta’siri sezilib turadi. Zero, Uvaysiyni birshe’rida «momom» deb tilga oladi hamda otasiga Uvaysiyningamma ekanini ta’kidlaydi. Ustozlarning ulug‘i sifatidaNavoiyni tilga oladi:
Abdurauf Abdurahim o‘g‘li Fitrat 1886-yil Buxoro shahridatug‘ildi. Dastlab eski maktabda, keyin Mirarab madrasasida,XX asr boshlarida Istanbulda tahsil oldi. U yerdaijod bilan jiddiy shug‘ullandi. O‘sha davrda «Munozara»,«Hind sayyohi bayonoti» singari nasriy asarlari hamda «Sayha» («Chorlov») nomli she’riy to‘plami chop etildi. 1917-yilaprelidan 1918-yil martigacha Samarqandda bosilgan «Hurriyat» gazetasiga muharrirlik qildi. 1918-yil Fitrat Toshkentgakeladi va asosan, adabiy, ilmiy-ma’rifiy ishlar bilan mashg‘ulbo‘ladi. 1921-yil Buxoroga taklif etiladi. Shu davrda Fitrattashabbusi bilan 70 nafar turkistonlik iqtidorli yoshlar Germaniyagao‘qishga yuboriladi.Fitrat 1923–1924-yillarda Moskva va Leningradda yashadi,Sharq tillari institutida ishladi. U yerda turk, arab,fors tillari va adabiyotidan masg’ulot berdi. Leningrad dorilfununiningprofessori bo‘ldi. Shu yillarda «Abulfayzxon», «Bedil»,«Qiyomat», «Shaytonning tangriga isyoni» kabi asarlar yozdi.Fitrat maktab o‘quvchilari uchun «Adabiyot qoidalari» masg’ulotligini,tilshunos olim sifatida o‘zbek tilining qoidalari to‘g‘risida«Sarf», «Nahv» kitoblarini yozdi. Uning musiqashunosliksohasiga doir «Shashmaqom», «O‘zbek klassik musiqasi hamuning tarixi», «Sharq musiqasi» kabi tadqiqotlari ham bor.1937-yil asossiz ravishda «xalq dushmani» degan ayblovbilan qamoq qa olinib, 1938-yil 4-oktabrda Toshkentning hozirgi Yunusobod tumani Bo‘zsuv qirg‘og‘ida otibtashlandi.Mustaqillik davrida Abdurauf Fitrat ijodi keng ommagaqayta yetkazildi. Uning hayoti va ijodi to‘g‘risida ayrim ilmiyrisolalar yozildi.
Kunlar o‘tgan sayin Abulfayzxonni marhumlar ruhi bezovtaqila boshlaydi: qo‘rqinchli tushlar ko‘radi. Xon atrofiborgan sari sotqinlarga to‘lib boradi. Zero, bunga faqatginauning o‘zi aybdor edi. Hatto eng ishonchli odamlaridan biriHakimbiy Eron shohi Nodirshoh bilan do‘stlashadi. O‘g‘liniyashirin ravishda Nodirshoh huzuriga yuboradi. Hakimbiy birtarafdan urushmaslik tarafdori bo‘lib ko‘rinsa ham, o‘z yurtinidushman qo‘liga topshirishi, dushman bilan yashirincha tilbiriktirishi, oxir-oqibat Eron shohining Buxoroni egallab olishi– bularningbarchasi millatparvarlik, vatanparvarlik nuqtayinazaridan oqlab ham, yoqlab ham bo‘ladigan hodisalar emas.Hakimbiy obrazida Abulfayzxon bilan birlashmagan, o‘z yurtinidushmanga emin-erkin topshirgan bir kimsa namoyonbo‘ladi. Hakimbiyni Ulfat orqali Abulfayzxon o‘z huzurigachaqiradi. Hakimbiy borishdan bosh tortadi va «Jo‘yborgaborib Xo‘ja Kalonning uylariga qo‘nsinlar, elning kattalarinichaqirsinlar», deb muzokara uchun joy tanlaydi.Fojianing keyingi sahifalarida xonning afsus-nadomatlari,yig‘lash-siqtashlari – umuman, nochor ahvoli beriladi. Yurtboshqaruvini qo‘lga olgan Rahimbiy Abulfayzxonni uy qamog‘ida saqlaydi. Fitrat shu o‘rinda Abulfayzxon bilan Rahimbiyniuchrashtiradi. Bu epizodda mahkum xon Rahimbiyva uning yaqinlariga qilgan yaxshiliklarini sanaydi. Rahimbiyesa xonni «Davlatimizning buyuk, buyuk teraklarini o‘zqo‘lingiz bilan yiqita berdingiz», deb xonning johilona siyosatiniqoralaydi. Har kim o‘z fikrida haqqa o‘xshab ko‘rinadi…Keyinroq Ulfat lahm qazib xon yoniga keladi. Xonesa qochishga jur’at etolmaydi.
Choʻlpon (taxallusi; asl ismsharifi Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Yunusov) (1897, Andijon — 1938.4.10, Toshkent) — shoir, yozuvchi, dramaturg , tarjimon, tanqidchi va jamoat arbobi. Dastlab madrasada (1908—12), soʻngra rustuzem maktabida (1912— 14) oʻqigan. Sharq mumtoz shoirlari asarlarini mutolaa qilish va jadid matbuotini kuzatish yoʻli bilan adabiy, ijtimoiysiyosiy bilimini oshirgan. 1914 yil Toshkentga kelib, «Sadoi Turkiston» gaz. bilan hamkorlik qilgan. «Yangi Sharq», «Ishtirokiyun» (1920 yildan «Qizil bayroq», 1922 yildan «Turkiston») gaz.da adabiy xodim (1919—23), Xalq maorif komissarligi qoshidagi Ilmiy kengash (1921 yildan Oʻlka oʻzbek bilim hayʼati, 1922 yildan Ilmiy hayʼat)da rais (1920—23), «Buxoro axbori» gaz.da muharrir (1921—22), «Turon» teatrida direktor (1921; 1922—23), «Mushtum» jur. va «Darxon» gaz.da texnik muharrir, adabiy xodim (1922—23), Oʻzbek drama studiyasi (Moskva, 1924— 27) va Oʻzbek davlat drama teatrida adabiy emakdosh (192731), SSSR XKS va Sharq xalqlari markaziy nashriyotida tarjimon (Moskva, 1931—34), «Mushtum» va «Guliston» jur.lari hamda «Teatru» gaz.da adabiy xodim (jamoatchilik asosida, 1935—37).
Choʻlponning sheʼriy asarlari «Oʻzbek yosh shoirlari», «Uygʻonish» (1922), «Buloqlar» (1923), «Tong sirlari» (1926) va «Soz» (1935) toʻplamlarida, shuningdek, turli gaz. va jur.larda eion qshshngan. Ular gʻoyaviytematik yoʻnalishiga koʻra 2 guruhga ajraladi: sof lirika va ijtimoiysiyosiy lirika. Ishqiy kechinma va tabiat manzaralari tasvirlangan sheʼrlarida Choʻlpon jahon lirik sheʼriyatining mumtoz vakillari darajasiga koʻtarilgan, Sheʼrlari lirik qahramonning boy va goʻzal ruhiy olamini, tabiat manzarasini, tabiatda kechayotgan jarayonlarni katta mahorat bilan aks ettirgan. «Goʻzal», «Sezgi», «Sirlardan», «Men shoirmi?» singari sheʼrlari bilan barmoq vazniga asoslangan yangi oʻzbek sheʼriyatini yuksak taraqqiyot bosqichiga olib chikdi. Barmoq vazni Choʻlpon va Fitratning ijodiy izlanishlari bilan 20-yillarning boshlaridayoq yangi oʻzbek sheʼriyatining asosiy vazniga aylandi.Choʻlponning dramaturgiya sohasidagi dastlabki izlanishlari 1919 yilga oid. U shu yili «Temirchi», «Gunoh», «Choʻrining isyoni» singari kichik sahna asarlarini yozdi. 20-yillarning boshlarida esa Ch.ning «Yorqinoy», «Xalil farang», «Oʻldiruvchi» (1921), «Sevgi va saltanat», «Choʻpon sevgisi» (1922) pyesalari maydonga keldi (bu asarlarning aksari bizgacha yetib kelmagan). Choʻlpon «Turon» teatriga direktorlik qilgan yillarida sahna sanʼati va dramaturgiya «sir»larini, shuningdek, rus tilini puxta egallagani tufayli 1924 y. Moskvada tashkil etilgan oʻzbek drama studiyasiga adabiy emakdosh etib yuborildi. U hali rus tilini bilmagan vatandoshlariga moskvalik mashhur artist va rejissyorlarning maʼruzalarini tarjima qilib berishdan tashqari, oʻzi ham studiyachilar uchun sahna asarlari («Yorqinoy», «Yana uylanaman», «Qorovul uyqusi» (L.Sverdlin bilan hamkorlikda), «Uzun quloq bobo»)ni yozib, rus va yevropa dramaturglarining pyesalari (K.Gotssi, «Malikai Turondot», N.V.Gogol, «Tergovchi», V.N. Bill Belotserkovskiy, «Labbay», Molyer, «Xasis»)ni tarjima qilib berdi. Choʻlpon 1927 yilda Moskva va Boku drama studiyalari qatnashchilari bazasida Oʻzbek davlat namuna truppasi (1929 yildan Oʻzbek davlat teatri) tashkil etilgach, mazkur truppa (teatr) ning adabiy emakdoshi sifatida faoliyat olib bordi. Shu davrda uning kishilar va jamiyat hayotidagi nuqsonlarni hajv etuvchi «Mushtumzoʻr», «Hujum» (V.Yan bilan hamkorlikda, 1928), «Oʻrtoq Qarshiboyev» (1929) kabi pyesalari sahna yuzini koʻrdi. Choʻlpon ayni paytda teatr tarjimoni sifatida ham samarali ijod qilib, K.Goldonining «Ikki boyga bir qarol», Lope de Veganing «Qoʻzi bulok», U.Shekspirning «Hamlet», F.Shillerning «Bosmachilar», BillBelotserkovskiyning «Poʻrtana», S.Levitinaning «Hukm», A.Faykoning «Portfelli kishi», V.Tretʼyakovning «Naʼrangni tort, Xitoy!», Vs. Ivanovning «14—69 raqamli zirhli poyezd» pyesalarini oʻzbek tiliga oʻgirdi. Choʻlpon adabiy emakdosh, dramaturg va tarjimon sifatida M.Uygur bilan birga professional oʻzbek teatriga tamal toshini qoʻydi.
Choʻlponning adabiyot va sanʼat masalalariga bagishlangan faoliyati kichikkichik maqolalardan iborat boʻlsada, ularning ayrimlari dasturiy ahamiyatga ega. Choʻlpon 1914—15 yillarda yozgan «Adabiyot nadir?» va «Muhtaram yozuvchilarimizga» maqolalari bilan adabiyot va sanʼatning xalq va jamiyat oldidagi vazifasini, tarbiyaviymaʼrifiy ahamiyatini aniq belgilab berdi. U oʻzbek va xorijiy xalklar adabiyoti namoyandalari («Marhum Tavfiq Fikrat», «Ikki yuqotish», «Rizo Tavfiqbek», «Tagor va tagorshunoslik», «Ulugʻ hindi», «Joʻrj Dandon», «Katta maktab egasi», «Uvaysiy», «Ustodning xislatlari»), teatr va musika sanʼati («Abo Muslim», «Iblis», «Shayx Sanʼon», «Oydin», «Malikai Turondot», «Meyerxold teatri», «Tursunoy sahnada», «Ashulaga ishkiboz», «Qiziqlar», «Otabola sanʼatkor», «Bazmcholgʻu toʻdasi», «Ukraina bandurachilari»), til («Shohnoma»ning turkcha tarjimasi», «Tilimizning ishlanishi») va tarjima («Tarjima toʻgʻrisida jindak», «Soʻz, soʻz, suz») masalalariga bagʻishlangan maqolalari bilan 20-yillarda adabiy tanqid, sanʼatshunoslik, tilshunoslik va tarjimashunoslik sohalarining paydo boʻlishi va shakllanishiga katta hissa qoʻshdi.
«Kecha va kunduz» romani Cho‘lpon ijodiy biografiyasidaham, o‘zbek romanchiligi tarixida ham alohida o‘rin tutadi.Chunki bu asarda Cho‘lponning hayotda orttirgan bilim vatajribalari, she’riyat va dramaturgiya sohasida erishgan badiiymahorati jamlandi. Shuning uchun romanni o‘qiganda unishoirona ko‘ngil egasi yozgani, ko‘p o‘rinlarda yozuvchininglirik kayfiyati yaqqol sezilib turadi.Cho‘lpon XX asr boshlaridagi Turkiston ijtimoiy muhiti,xususan, chorizmning bosqinchilik siyosatining ichdan yemirilibborayotgani, mahalliy amaldorlarning razil qilmishlarinireal aks ettiradi. Muallif millatparvar adib sifatida o‘zbekxalqining turmushida boshlangan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviyma’rifiyo‘zgarishlarni, yuragini o‘rtagan hayotiy muammolarnizo‘r mahorat bilan bayon etadi. Asar boshidagi oddiy biroilaning ma’naviy muhit tasviri bora-bora romanning badiiymatni mohiyati-negizida o‘zlik va dunyoni anglash, ma’rifatva hurlik kabi millat taqdiriga bog‘liq haqiqatlar bilan uyg‘unlashibketadi. Nasriy asarlarda ijodkorning tasvirlanayotganvoqea-hodisalarga nisbatan nuqtayi nazari muhim sanaladi.Bu jihat muallifning bosh badiiy g‘oyasi uchun xizmat qiladiganobrazlar tizimida, yaqin tarixdagi ijtimoiy tuzumgategishli masalalarning badiiy muhokama qilinishida ko‘rinadi.Shunga ko‘ra romanni to‘liq o‘qigan o‘quvchi e’tiborga molikbir qancha o‘ziga xos badiiy qahramonlarni juda yaxshieslab qoladi. Ularning muomala-munosabatlari, oralaridagiziddiyatlar, davr voqeligini baholashlari juda ishonarli badiiytalqin etiladi. Xususan, romandagi Akbarali mingboshining o‘zbaloyi nafsiga o‘ralashib, aysh-u ishratga berilishi, Miryoqubepaqaning ijtimoiy-ma’naviy tarafdan dinamiko‘sa boshlashjarayoni ko‘rsatiladi. Oxir-oqibat beg‘ubor bir qiz Zebiningayanchli qismati kitobxon qalbini larzaga soladi.Tasvir endi o‘n besh yoshga qadamqo‘ygan yoshgina Zebining bahor fasliga mos ochila boshlaganko‘ngil mayl-istaklariga borib taqaladi. Zebi barchayoshlarga o‘xshab o‘ynab-kulishni, dala-qirlarga chiqishni –kengliklarni orzu qiladi. Eshigini taqillatib hovliga kirgandugonasi Saltanatning ko‘ngli ham Zebining kayfiyatiga mos– bahor nafasiday pokiza, top-toza. Zebi dugonasining taklifidanjuda mamnun. Yozuvchi shu mamnuniyatni: «Ko‘ngil,orzu, sevgi, sevinch… bular hammasi Saltiga tomon uchadi,unga tomon otiladi, uni o‘rab, uni aylantirib, uni quchadi!»deya shoirlanib yozadi. Ammo Zebining otasi Razzoq so‘finingtundligi, qovog‘idan qor yozib turishi romanning birinchisahifalaridayoq o‘quvchi e’tiborini o‘ziga jalb etadi.
Erkin Vohidov 1936-yilning 28- dekabrida Farg’ona viloyatining Oltiariq tumanida o’qituvchi oilasida tug’ilgan. Otasi Oltiariqning o’qimishli, obro’li odamlaridan bo’lgan. U tarix fanidan masg’ulot bergan, so’ng turli rahbarlik lavozimlarida ishlagan. Ikkinchi jahon urushining dastlabki yillarida frontga ketib, bosh miyasida oskolka jarohati va o’pka shamollashi kasali bilan qaytib keladi, 1945- yilda o’ttiz uch yoshida Toshkentda Olmazordagi kasalxonada vafot etadi. Bir yildan so’ng bo’lajak shoirning onasi ham dunyodan o’tadi. Ikki qisqa umrning yolg’iz yodgori bo’lib, Erkin tog’asi qo’lida qoladi.«Otam frontda ekanida onam qishloq Sovetida sekretar vazifasida ishlar, qiyinchilik bilan kun kechirar edik. Jo’xori poyasini shimib tilimni qonatganim, bolalarga qo’shilib kunjara yeganim uchun onam yuzimga shapaloq urgani va o’zi kechgacha yig`laganini unutmayman. O’ylab qarasam, bolalik xotiralarimning ko’pchiligi she’rlarga, dostonlarga ko’chgan ekan. «Nido», «Quyosh maskani» poemalari, «Bolalik», «Oqsoqol», «Bolalik ekanda» she’rlari o’sha murg’ak tasavvur, ilk xotiralarning mevasi bo’lgan», — deb eslaydi shoir o’ksik bolalik yillari haqida.Toshkentda kechgan bolalik va o’smirlik yillarining eng yorqin esdaliklari shoir G’ayratiy tashkil etgan to’garak mashg’ulotlari va g’oyat olijanob hamda atroflicha bilimdon tog’asining xonadonida bo` lib turadigan adabiy suhbatlar bilan bog’liqdir. Chunki bu davralar unda badiiy so’zga ehtirom uyg’otdi, bo’lajak shoirni so’z go’zalligini his etishga o’rgatdi. G’ayratiyning to’garagiga qatnashib yurgan kezlarida, hali o’smir yoshida «Mushtum» jurnalida birinchi she’ri bosildi. She’r tagiga «22- maktab 7-«a» sinf o’quvchisi E. Vohidov deb yozilgan edi. Maktabni oltin medal bilan bitirgan Erkin Vohidov Toshkent davlat universitetining o’zbek filologiyasi fakultetida tahsil oldi. So’ng turli nashriyot va gazeta-jurallarda ishladi. Respublikamiz yoshlarining birinchi jurnali «Yoshlik»ning tashkilotchisi bo’ldi. Keyingi yillarda O’zbekiston Oliy majlisining bo’lim mudiri vazifasida ishladi. E. Vohidovning birinchi she’rlar kitobi «Tong nafasi» nomi bilan 1961- yilda chop etildi. Shundan so’ng uning «Qo’shiqlarim sizga», «Yurak va aql», «Mening yulduzim», «Nido», «Lirika», «Palatkada yozilgan doston», «Yoshlik devoni», «Charog’bon», «Dostonlar», «Muhabbat», «Hozirgi yoshlar», «Tirik sayyoralar», «Iztirob» kabi she’riy to’plamlari nashr qilindi. Buyuk rus shoiri Sergey Yesenin she’rlari va olmon shoiri Gyotening ikki kitobdan iborat ulkan «Faust» fojiasini o’zbekchalashtirishi Erkin Vohidov talantining yana bir qirrasini namoyish qildi. Uning qalamiga mansub «0ltin devor» komediyasi nafaqat yurtimizda, balki chet mamlakat sahnalarida ham qo’yildi. U O’zbekiston xalq shoiri va O’zbekiston Qahramoni unvonlariga musharraf bo’lgan ijodkorlardan.
U I va II chaqiriq Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputati. Hozir qoʻmita raisi vazifasida ishlamoqda. Keyingi yillarda Oʻzbekiston Oliy majlisining qoʻmita raisi vazifasida ishlamoqda. Uning birinchi kitobi «Tong nafasi» 1961 yilda chop etildi. Shundan soʻng uning «Qoʻshiqlarim sizga» (1962), «Yurak va aql» (1963), «Mening yulduzim» (1964), «Nido» (1964), «Lirika» (1965), «Palatkada yozilgan doston» (1966), «Yoshlik devoni»(1969), «Charogʻbon» (1970), «Quyosh maskani» (1972), «Tirik sayyoralar» (1978), «Sharqiy qirgʻoq» (1981), «Kelajakka maktub» (1983), «Muhabbat» (1984), «Hozirgi yoshlar» (1986), «Iztirob» (1991), «Yaxshidir achchiq haqiqat» (1992) kabi sheʼriy toʻplamlari nashr qilindi. Shoir inson ruhiyatining nozik va ilgʻash mushkul manzaralarini taʼsirchan aks ettiradi. Odamni komil koʻrmoq istagi uning sheʼrlari asosini tashkil qiladi
Rauf Parfi (Tursunali Parfiyev) 1943-yil 27-sentabrda Toshkentviloyati, Yangiyo‘l tumanidagi Sho‘ralisoy qishlog‘ida tug‘ilgan.Dastlab o‘rta maktabda o‘qidi. Keyin ToshDUning filologiyafakultetida tahsil oldi. Shundan so‘ng Rauf Parfi adabiy jarayongafaol aralashdi. Respublikaning nufuzli adabiy nashriyotlarida,turli gazeta va jurnallarda faoliyat ko‘rsatdi.Shoirning «Karvon yo‘li» nomli birinchi she’rlar to‘plami 1968-yildanashrdan chiqdi. Shundan keyin uning «Aks-sado», «Tasvir»,«Xotirot», «Ko‘zlar», «Qaytish», «Sabr daraxti», «Sukunat», «Tavba»,«So‘nggi vido», «Sakina» kabi she’riy to‘plamlari chop qilindi.Tarjimon sifatida u Bayronning «Manfred», Nozim Hikmatning«Inson manzaralari», Karlo Kaladzening «Dengiz xayoli»,A. Tvardovskiyning «Zaytun novdasi» asarlari va boshqa ko‘plabjahon adabiyoti namoyandalarining she’rlarini o‘zbek tiligao‘girdi.Rauf Parfining o‘zbek she’riyatiga qo‘shgan hissasi yuksak baholanib,unga 1999-yil «O‘zbekiston xalq shoiri» unvoni berildi.Shoir 2005-yilda Toshkent shahrida vafot etdi.«Rauf Parfi she’riyati» degan ta’birning o‘ziyoq shoirningadabiy merosi, go‘zal she’rlari, ijodining umumpafosito‘g‘risida mulohazalar yuritishga undaydi. Shoir she’rlaridaVatan, ona, inson, tabiat mavzulari yetakchilik qiladi.Muhtaram o‘quvchi! Siz shoirning ulkan ijodiy merosiningbir qismidan bahra oldingiz. «Tong otmoqda», «Yomg‘iryog‘ar», «Yoz kechasi», «Yana qaytib keldim…», «Yurak»she’rlari ijodkorning nechog‘li favqulodda iste’dod sohibiekanligidan, tabiat lirikasi bilan inson «men»i uyg‘un vahamohang shakldatarannum etilganidan darak berib turibdi.
Zamonaviy o‘zbek adabiyotida nasriy asarlar o‘z ko‘lamiva g‘oyaviy-badiiy jihatdan tasvir imkoniyatlarining kengligibilan ajralib turadi. Nasriy asar uchun har qanday hodisani– u katta yoki kichik bo‘lishidan qat’i nazar – badiiy tasvirvositalari, obrazli tafakkur, insonning barcha ruhiy kechinmalarie’tiboriga ko‘ra aks ettirish muhim sanaladi.Epik ko‘lamdor roman yoki qissalarni o‘qib, ma’lum birdavrning ijtimoiy-tarixiy hayoti, insonlarning turmush tarzi,o‘y-kechinmalari, ishq-muhabbatdek bebaho his-tuyg‘ularinitasavvur qilish mumkin. Ayni damda badiiy asar o‘z muallifiningdunyoqarashi, iste’dodi, shaxsiyatining kimligidan hamdarak beradi. Abdulla Qodiriy: «Yozuvchini, garchi shaxsantanilmasa ham, asarlarini o‘qib, qanday tabiatli shaxs ekaninig‘oyibona bilish, tasavvur qilish mumkin. Chunki u asarlarida,asosan, o‘z tabiatini, ruhini tasvirlaydi», deb juda o‘rinlifikrni yozgan edi.Mustaqillik davri o‘zbek nasri tarkibidagi ayrim namunalarbilan muhtaram o‘quvchilar quyi sinflarning «Adabiyot» masg’ulotliklariorqali tanishgan edi. Ammo uni yaxlit tasavvur qilishuchun bugungacha davom etayotgan adabiy jarayondan hamboxabar bo‘lishlari lozim.
1-Mavzu:ADABIYOT – MA’NAVIYATNI YUKSALTIRISH VOSITASI
Mashg’ulotning maqsadi:adabiyot fanidan bilimlarini kengaytirish.adabiyot fani orqali o’quvchining Vatanga bo’lgan muhabbatini oshirish; mustaqillik buyuk ne’mat ekanligini ta’kidlash; milliy g’ururni shakllantirish.O’quvchilarning bilim va tafakkurini o’stirish, bilim olishga bo’lgan qiziqishini oshirish, mustaqil fikrlashga o’rgatish.
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Mashg’ulot turi: Amaliy, og`zaki
Mashg’ulot jihozi:
2. Mavzuga oid rasmlar, boshqotirma va test savollari
3. Doska, bo’r, daftar, ruchka
Mashg’ulot jarayoni
1.Tashkiliy qism 4 minut
2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut
3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut
4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut
5.O’quvchilarni baholash 3 minut
Uyga vazifa 2 minut
Mashg’ulotning borishi:
Tashkiliy qism.
a) salomlashish.
b) davomatni aniqlash.
Yangi mavzuning bayoni.
Sen bu kun sinfda shod yurak bilan
Sinov navbatini kutib turasan.
A’lo mamlakatning a’lo farzandi,
Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi!
G‘afur G‘ulom
Bugun o‘ninchi sinf ostonasida turibsiz. Yosh qalbingizda orzular jo‘sh urib, xayolingizda ezgu niyatlar kezib yuribdi. Siz kunlar, oylar va yil o‘tgan sari jamiyat hayotiga aralashib, turli tanish va notanish odamlar bilan suhbatdosh bo‘lishingiz tabiiy. Insonning ko‘ngliga yo‘l topish, hayotdan zavqlanib yashash, sodiq do‘stlar orttirish, so‘zlash odobi, kattaga hurmat, kichiklarga izzatda bo‘lish kabi kundalik turmush hodisalarini ma’lum bir andoza va me’yorga solishingizda, albatta, badiiy adabiyot sizga beminnat yordamchi bo‘ladi. Zero, badiiy adabiyotning ijtimoiy-madaniy hayotda, insonlardagi o‘zaro go‘zal muomala va munosabatlarning shakllanishida tutgan o‘rni nihoyatda katta. U kishilarga, xususan, yoshlarga olam va odamlarga bog‘liq hodisalar mohiyatini anglash, insonga xos tuyg‘ularning rangin qirralarini his etish, insoniy fazilatlar va nuqsonlar mohiyati haqida o‘ylash imkonini beradi. Adabiyot qadim zamonlardan hozirga qadar «jamiyat», «ma’ naviyat», «madaniyat» va «san’at» tushunchalari bilan birgalikda yashab keldi. Badiiy adabiyot har bir inson ma’-naviy dunyosini bebaho insoniy fazilatlar, o‘lmas milliy qadriyatlar bilan boyitadi. Ma’naviyati yuksak inson chinakam shaxs darajasiga ko‘tarilishi mumkin. Odamning Vataniga sodiq fuqaro, ota-onasiga munosib farzand, yaqinlariga oqibatli do‘st bo‘lishi ma’naviy kamolotining darajasidan darak beradi. Shunday komillik yo‘lida badiiy adabiyot Siz azizlarga beqiyos xizmat qiladi. Adabiyot xazinasidagi tilla sandiq bebaho dur-u javohir – injular bilan to‘la; unda bitmas-tuganmas milliy-ma’naviy qadriyatlar zaxirasi jamlangan. Bu ma’naviyat xazinasidan bahramandlik ulkan hayot ostonasiga qadam qo‘yayotgan siz kabi oqil-u dono yosh avlodning tafakkuriga qanot bag‘ishlaydi, tasavvurini kengaytiradi. Sharqda qadim-qadimdan shaxsning jamiyat va davlat bilan uyg‘unlik darajasi e’tiborda turgan. Aytish mumkinki, har bir shaxs tabiatidagi o‘ziga xos xislatlari inkor etilmagani holda, uning jamiyat bilan muvofiq bo‘lishi rag‘batlantirilgan. Badiiy adabiyot shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishga ko‘maklashadi. Bu jarayon o‘qilgan asarlarni uqish, ulardan o‘rinli xulosalar chiqarish, badiiy so‘zdan ta’sirlanish, ko‘ngilni poklash, o‘ziga ma’qul kelgan ezguliklarni yaqinlariga ham ravo ko‘rish, eng muhimi, badiiy asarlar vositasida odam o‘z-o‘zini kamol toptirishi orqali sodir bo‘ladi. Yoshlarni ozod ruhli, erkin fikrli, adolatli, xolis, sabrqano atli qilib kamolga yetkazishdek tabarruk vazifani badiiy adabiyot o‘z so‘zining quvvati va sehri bilan bajaradi. Hazrat Alisher Navoiy aytadi: «Qone’ (qanoatli) darveshning quruq noni tome’ (ta’magir, birovning narsasiga ko‘z tikuvchi) shohning xitoyi xoni (dastur xoni)din xo‘broqdur». «Nazm ul-javohir»da shoir «Har kimsadaki bo‘lsa qanoat, g‘am yo‘q» degan xulosani bildiradi.
Navoiy yaratgan qahramonlarning asosiy qismi ma’naviy jihatdan boy insonlardir. «Hayrat ul-abror»dagi qator hikoyatlar, «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ayi sayyor», «Saddi Iskandariy» va boshqa asarlarning qahramonlari shunday xislatga ega. Bobur g‘azallarida, «Boburnoma»da aks etgan hayot hodisalari ham kishini o‘yga toldiradi, insonning kuch va qudratiga, e’tiqodiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi, kishining o‘zida o‘shanday xislatlar paydo qilishi uchun rag‘bat uyg‘otadi. Ushbu mashg’ulotlikka kiritilgan barcha adiblarning ijodini o‘qigan har bir o‘quvchi ulardagi so‘z sehriga, qahramonlarning jur’at va jaso ratiga, insoniy mehr va muhabbatni tasvirlashdagi takrorlanmas mahoratiga tan berishlari shubhasiz.
ESLAB QOLING. Mahmudxo‘ja Behbudiyning hurlikka, inson haq-huquqini tanishga undaydigan «Haq berilmas, olinur» yoki Abdulla Qodiriyning so‘zlash va yozish odobiga doir «So‘z so‘zlashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak» degan hikmatlari ham inson ma’naviyatining qaysidir jihatini tarbiyalash uchun xiz mat qiladi, albatta. Adabiyotda har bir xalqning ona Vatani, tuprog‘i, o‘ziga xos milliy xarakteri, marosim va urf-odatlari tasvirlanib ulug‘lanadi; barcha uchun birdek ardoqli bo‘lgan umuminsoniy his-tuyg‘ular tarannum etiladi. Shu ma’noda, turli millatlarni
o‘zaro birdamlikka chorlaydigan badiiy adabiyot geografik chegara bilmaydi. Bir millat adabiyotidagi go‘zal asar boshqa bir xalqning ma’naviy mulkiga aylanishi mumkin. Shunga ko‘ra, mazkur mashg’ulotlikda xalq og‘zaki ijodi, qadimiy turkiy adabiyot, o‘zbek mumtoz adabiyoti, yangi o‘zbek ada biyoti hamda jahon adabiyotining eng sara namunalari tanlab olindi va siz azizlar hukmiga havola qilindi.
MUHTARAM O‘QUVCHI, E’TIBOR BERING!
O‘z vaqtida respublikamizning Birinchi Prezidenti: «Chinakam ma’naviyatli va ma’rifatli odamgina inson qadrini bilishi, o‘z milliy qadriyatlarini, milliy o‘zligini anglashi, erkin va ozod jamiyatda yashashi, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib o‘rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurasha olishi mumkin», – deb ta’kidlagan edi. Buning uchun esa, albatta, badiiy adabiyot, xususan, qadimiy va boy og‘zaki ijod namunalari, takrorlanmas sehr va jozibaga ega bo‘lgan adabiyotimiz tarixi, zamondoshlarimiz obrazlarining o‘ziga xos olamini inkishof etishga yordam beradigan zamonaviy adabiyotimiz, olam va odam munosabatlarining turfa qirralarini Karimov I.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 6-bet. bir-birini takrorlamagan holda tasvirlab beradigan jahon adabiyotining nodir namunalari bilan yaqindan va jiddiy tanishmog‘imiz talab etiladi. Ma’naviyat tushunchasini barcha milliy va umuminsoniy qadriyatlarning yuksak yaxlitligi tarzida talqin etish mumkin. Bu xislat odamning olamdagi moddiy va ma’naviy hodisalarga yaxlit muno sabati tarzida namoyon bo‘ladi. Har bir insonning o‘z ongi, tasavvuri, tafakkur tarzi, dunyoqarashi bilan belgilanadigan ichki dunyosi bor. Uning «yaxshi» yoki «yomon» deb nom olishi mana shu ichki dunyoning mazmun va mohiyatiga bog‘liq. Agar u jamiyatning tegishli bosqichdagi talablariga, jamiyat a’zolarining umumiy axloqiy-madaniy qarashlariga uyg‘un bo‘lsa, yaxshi, aksincha holatda esa yomon degan nom olishi mumkin. Har bir inson jamiyat a’zolari bilan birga yashaydi. Demak, u atrofdagilar ta’sirini ham his qilib turadi. Badiiy adabiyot ana shunday ta’sir ko‘rsatishda katta ahamiyat kasb etadi. Badiiy adabiyotning din bilan aloqasi, xususan, tasavvufning badiiy adabiyotga ko‘rsatgan ta’siri tufayli undagi insonparvarlik g‘oyalarining yanada kuchli, jozibali va yorqinroq tarzda namoyon bo‘lganini ta’kidlash joiz. Unda insonning faqat o‘ziga xos xususiyatlari emas, balki butun insoniyatga, jamiyatga, tabiatga, olam va odam munosabatlariga daxldorligi ham alohida e’tibor bilan tasvirlangan. Bu tasvirlarning birortasi kishini befarq qoldirmaydi. Ular insondagi yaxshi fazilatlarning ko‘payishiga va, aksincha, yomon xu susiyatlarning bartaraf etilishi, yo‘qotilishiga undab turadi. Inson ma’naviyatini boyitish uchun har qanday adabiyot emas, balki yuksak badiiyat talablariga javob bera oladigan asarlar zarur bo‘ladi. Badiiy asar ta’sirli va yaxshi bo‘lishi, u har qanday kitobxon qalbiga zavq-shavq bag‘ishlashi bilan birga ezgu o‘y hamda orzular yo‘liga yaqinlash tirishi shart.
Savol va topshiriqlar
Ushbu mavzu epigrafida keltirilgan she’rni qanday izohlaysiz?
Badiiy adabiyotning hayotingizda tutgan o‘rnini tu shuntirib bering.
«Jamiyat», «ma’naviyat», «madaniyat» va «san’at» tushunchalarini o‘tgan sinflarda o‘qilgan asarlarga bog‘lab tushuntira olasizmi?
Nega adabiyot chegara bilmaydi?
Alisher Navoiyning inson fazilatlari haqida aytgan yana qanday hikmatlarini bilasiz?
Behbudiy va Abdulla Qodiriy fikrlarini kengroq tushuntirib bering.
Respublikamizning Birinchi Prezidenti aytgan fikrga e’tibor bering. Uni qanday izohlagan bo‘lar edingiz?
Adabiyot tarixidan «ma’naviyati yuksak» hamda «ma’naviyati past» qahramonlar tasvirini eslang. Ularning asosiy belgilari qanday namoyon bo‘lganini izohlab yozing.
Baholash.
Faol qatnashgan o’quvchilar baholanadi.
Uyga vazifa: Takrorlash
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
2-MAVZU: O‘rxun-Enasoy obidalari
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga bitiktoshlardagi badiiy btasvirlar haqida yangi bilim berish;o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga e’tiqodli bo‘lishga o‘rgatish;o‘quvchilarni jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi. Toshbitiklarning katta qismi ana shu xoqonlikning o‘ziga xos badiiy solnomasidir. Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy jihatdan o‘rganmoqda. V. Tomson va V. Radlovdan keyin S. E. Malov, S. G. Klyashtorniy, I. V. Stebleva, H. O‘rxun, T. Tekin, Najib Osim, G. Aydarov, o‘zbek olimlaridan A. Qayumov, A. Rustamov, G‘. Abdurahmonov, N. Rahmonov, Q. Sodiqovlar o‘rganishgan. Yodgorliklar hozirgi o‘zbek tiliga bir necha marotaba tabdil qilingan. Runiy yozuvdagi yodgorliklar faqat toshga bitilgan emas. Ularning qog‘ozga, turli buyumlar (kumush ko‘zachalar, yog‘och, teri, oyna, qayish to‘qasi)ga yozilgan namunalari ham bor. Masalan, «Irq bitigi» («Ta’birnoma») qog‘ozda yozilgan. So‘zni «To‘nyuquq» bitiktoshidan boshlaylik. To‘nyuquq – shaxs nomi. U ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonining maslahatchisi va sarkardasi bo‘lgan. To‘nyuquq «Turk Bilga xoqon davlatida bu bitigni yozdirdim» deydi. Bilga xoqon Eltarish xoqonning o‘g‘li edi. Bitiktoshdagi voqealar To‘nyuquq tilidan hikoya qilinadi: «Men – Dono To‘nyuquqman. O‘zim Tabg‘ach davlatida voyaga yetdim. Turk xalqi Tabg‘ach davlatiga bo‘ysunar edi…» So‘ng ana shu dahshatning – turkiylarning o‘z erkini qo‘ldan berib qo‘yishlarining sababi aytiladi: «Turk xalqi boshboshdoqlikka, o‘zibo‘larchilikka, beparvolikka yo‘l qo‘ydi… o‘zining xoni bilan birga bo‘lmadi».
Mustamlaka azobi, o‘zga xalq tahqiri yodgorlikda qisqa va lo‘nda, ammo nihoyatda ta’sirchan tarzda ifodalanadi: «… Tabg‘achga taslim bo‘lganligi uchun tangri, o‘l degan, shekilli, turk xalqi o‘ldi, yo‘q bo‘ldi, tugadi. Turk Sir xalqi yerida birorta ham urug‘ qolmadi». To‘nyuquq yetti yuz kishini birlashtirib, «shad» degan unvon oladi. Bu turk xoqonligidagi eng oliy darajadagi harbiy unvonlardan biri edi. To‘nyuquq Bo‘gu tarxon hamda Eltarish xoqon (Kul tigin va Bilga xoqonning otasi) bilan birga mamlakat mustaqilligi, el-yurt farovonligi, yurt osoyishtaligi, chegaralar daxlsizligi uchun tinimsiz kurash olib bordi. U bu kurashlarning oldingi safida edi. Ammo dushmanlar ham tinch o‘tirmadi. Ular kuchlarni birlashtirish payiga tushishdi.
Tasvir davomida vaziyatning keskinlashib borishi, buning natijasida To‘nyuquq shaxsiyatidagi kuchli nuqtalarning tobora kengroq ochilishini kuzatish mumkin. Xususan, buyuk sarkardalarga xos bo‘lgan tavakkalchilik, dovyuraklik, jasorat, jur’at, ba’zan nihoyatda keskinlik, cho‘rtkesarlik, ayni vaqtda bosiqlik, vazminlik xislatlari bu tasvirlarda aniq ko‘rinib turadi. U katta tajriba egasi sifatida namoyon bo‘ladi. To‘nyuquq buyuk vatanparvar shaxs timsolidir. Uning o‘z vatani, xoqoni, qo‘shini, xalqi bilan faxrlanishi, ularning borligidan o‘zini baxtiyor sezishi yodgorlik matniga puxta singdirilgan. Hatto dushmanning «xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan» degan bahosida ham shu ruh mavjud. To‘nyuquqning xotirjamligi esa «xalqning tomog‘i to‘q edi» jumlasi orqali ifodalangan. Dushmanning turkiylar ustiga hujum uyushtirish haqidagi yovuz niyatini eshitgan To‘nyuquqning «tun uxlagim kelmadi, kunduz o‘tirgim kelmadi» deyishi uning o‘z taqdirini xalq va yurt taqdiri bilan naqadar yaxlit holda tasavvur qilishini ko‘rsatib turibdi.
To‘nyuquq iftixoridagi eng asosiy nuqta shunday ifodalanadi: «Bu turk xalqiga qurolli dushmanni keltirmadim, yalovli otni yugurtirmadim». To‘nyuquq obidasi vatan haqidagi madhiyadir. U voqeiy yoki badiiy asar bo‘lishidan qat’i nazar, unda hayot haqiqati ham, tarixiy haqiqat ham badiiy tarzda o‘z aksini topgan. Turkiy qabila va elatlarning o‘zaro talashib-tortishishlari ham, tashqi dushman bilan bo‘lgan ayovsiz kurashlar ham, aslida, tarixiy haqiqatdir. Eltarish, Bo‘g‘u, Bilga xoqonlar ham tarixiy shaxslardir. Yodgorlikning til xususiyatlari ham e’tiborga loyiq. U VIII asrdagi adabiy til namunasidir. Asar tilidagi ko‘plab so‘zlar hozirgi o‘zbek tilida aynan qo‘llaniladi. Bir qism so‘zlarda ozgina tovush o‘zgarishlari yuzaga kelgan, yana bir toifa so‘zlar esa bugungi iste’moldan chiqib ketgan. Yodgorlikda o‘rni-o‘rni bilan so‘zlarning ko‘chma ma’nolarda qo‘llanishi seziladi. Shuningdek, majoz, matal, maqollardan foydalanish kuchli: «Tabg‘ach, O‘g‘uz, Qitan – bu uchovi qamal qilsa, qamalda qolajakmiz. Unda vujudining ich-u tashini – mol-u jonini topshirgan kishiday bo‘lamiz. Yupqa yig‘in tor-mor qilishga oson emish, ingichka yig‘in uzishga oson emish. Yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish, ingichka yo‘g‘on bo‘lsa, uzadigan bahodir emish».
To‘nyuquq bitiktoshining yuksak vatanparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan qadimiy nodir badiiy asar ekanligini yana bir marta tasdiqlab turadi. Yodgorliklarda inson shaxsi va, ayniqsa, uning erki bilan bog‘liq masalalar teran badiiy tahlil qilingan.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Matndagi asosiy qismlarni ajratishga harakat qiling. Har bir qismga sarlavha toping.
Yodgorlikdagi xalq mustaqilligi, ona yurt daxlsizligi, shaxs va erk g‘oyasi ifodalangan o‘rinlarni belgilang. Ularning qanday so‘zlar bilan tasvirlanganiga e’tibor bering.
Matnda uchraydigan badiiy tasvir vositalarini aniqlang.
Uyda «To‘nyuquq – buyuk vatanparvar shaxs» mavzusida qisqa ijodiy matn yozing.
Eng qadimgi ijodkorlardan kimlarning nomlari saqlanib qolgan? Ular qanday asarlarni yaratishgan?
Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi adabiy atamalardan qaysilarini bilasiz? Ularning hozirda muqobillari qaysilar?
To‘nyuquq yodgorligi matni asosida quyidagi jadvalni to‘ldiring:
№
|
Hozirgi o‘zbek
adabiy tilida aynan qo‘llanadigan so‘zlar
|
Biroz o‘zgarishlar bilan qo‘llanadigan so‘zlar
|
Hozir iste’moldan
chiqqan so‘zlar
|
1
|
|
|
|
| 2 |
|
|
|
| 3.. |
|
|
|
|
|
|
|
|
Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
3-MAVZU: “Devoni hikmat” asari
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Ahmad Yassaviy “Devoni hikmat” asari va uning badiiy qimmati haqida yangi bilim berish;.o‘quvchilarni odob-axloq qoidalariga qat’iy rioya etishga o‘rgatish;.o‘quvchilarni go‘zallik va ezgulikdan o‘rnak olishga intilish, yovuzlikdan nafratlana bilish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
| MASG’ULOT REJASI |
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi. O‘zbek mumtoz adabiyotida ishq talqinlari ko‘p uchraydi. Jumladan, Ahmad Yassaviy hikmatlarida ishq va oshiq mavzusi boshqa mumtoz adabiyot namoyandalaridan farqli – o‘ziga xos tarzda tasvir etiladi. Ahmad Yassaviy Allohga bo‘lgan ishqni haqiqiy sanaydi. Chin oshiqning sifatlariga diqqat qaratadi. Xo‘sh, chin oshiq kim? Shoir nazdida chin oshiq bo‘lish uchun «Alloh debon ichga nur»ni to‘ldirish, butun tanadagi tomir-u suyaklar larzaga kelgan holda «Haq zikri»ni qilish, rohat farog‘atdan kechish lozim bo‘ladi. Shoir ishqni bebaho dur-gavharga o‘xshatadi. Biroq bunday gavharni ishqsiz, nafs qutqusiga uchragan «har nomardga sotib» bo‘lmaydi. Shu o‘rinda Ahmad Yassaviyning barcha hikmatlariga xos yana bir xususiyatni ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi. Bu – nafsga qarshi kurash masalasi. Shoir hamma vaqt nafsdek baloyi azimni yenga olmagan odamga achinadi, unga tanbeh beradi. Nafsini jilovlagan odam sabr-qanoatga erishadi. Agar oshiq bo‘lsa, bunday sabrli ishq egasining «mahshar kunida armoni» bo‘lmaydi. Ishq muhokamasiga doir ushbu hikmatning boshqa bir bandida «Nafsni tepib dargohiga loyiq bo‘lg‘il» deb ta’kidlanadi. Bu ham nafsini yenggan va uning istaklarini bartaraf etgan odamgina chin oshiqlik martabasiga ko‘tarila olishiga doir mulohazadir.
Ishqqa tushding, o‘tga tushding, kuyib o‘lding,
Parvonadek jondin kechib axgar bo‘lding,
Dardga to‘lding, g‘amga to‘lding, telba bo‘lding,
Ishq dardini so‘rsang hargiz darmoni yo‘q.
Ushbu bandda chin oshiqning holi yana ham kuchaytirib ko‘rsatiladi. Ishq dardiga uchragan odamda juda katta ruhiy o‘zgarishlar bo‘ladi. Ahmad Yassaviy uni bamisoli o‘tga tushgan odam holiga qiyoslaydi. Ikkinchidan, sham tegrasida aylanib kuygan, axgar (laxcha cho‘g‘) bo‘lgan kapalakka o‘xshatadi. Eng muhimi, ishq o‘tida dard, g‘am hamda telbalik bor. Ammo bu dardning darmoni topilgan emas. Boshqa bir mumtoz va oshiq shoir ta’biri balan aytganda «bu dardni bedavo derlar» (Mashrab). Ishqning bunday xususiyatlarini ta’riflab Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub» asarida yozadi: «buni ko‘rmagan kishi bilmas va bunga yetmagan kishi bovar (ishonch) qilmaskim, hijron-u firoq mundin iboratdur…» Shu ishq tavsifiga bag‘ishlab Navoiy «Layli va Majun» dostonini yozgani sizga ma’lum. Ahmad Yassaviy ta’kidlaydiki, ishq odamning «Majnun sifat aqlin olib Laylo qilur», yana davomidan ta’kidlaydi – «Olloh haqqi bu so‘zlarni yolg‘oni yo‘q». Demak, Yassaviy hikmatlaridagi ishq mavzusini, oshiq holini bilish uchun nisbatan kengroq tushunchalar, sharq mumtoz adabiyotidagi o‘ziga xos tasavvuf falsafasini ham anglash kerak bo‘ladi. Ahmad Yassaviy hikmatlari fikrni kengaytirish uchun vosita, uni o‘qib, anglash orqali hikmatgo‘y shoir ruhini, dardini, qalbini, so‘zini anglash mumkin, albatta. Yassaviy har vaqt nafs haqida gapirganida unga insonning kamolotiga xalaqit beradigan yovuz va yaramas kuch sifatida baho beradi. Nafsga «shum» sifati beriladi. Shuningdek, shoir «nafsi bad», «nafs yo‘li», «nafs ilgi» singari istioralarni ham qo‘llaydi. Adib to‘g‘ridan to‘g‘ri nafsga qarshi kurashni, uning yo‘rig‘iga yurmaslikni targ‘ib qiladi. Nafsning domiga ilinish insonni qanchalik yer bilan yakson qilishini juda yorqin ifodalarda ko‘rsatib beradi.
Boshqa bir she’rida shunga urg‘u berib yozadi:
Nafs yo‘lig‘a kirgan kishi rasvo bo‘lur,
Yo‘ldan ozib, toyib, to‘zib gumroh bo‘lur.
Yotsa, qo‘psa shayton bilan hamroh bo‘lur,
Nafsni tepkil, nafsni tepkil, ey badkirdor.
Ahmad Yassaviy she’riyatining keng tarqalishi va xalq orasida sevib o‘qilishining asosiy sabablaridan biri uning xalq og‘zaki ijodiga nihoyatda yaqinligidadir. Hikmatlar, asosan, to‘rtlik va murabba’ shaklida bitilgan.
Rohat tashlab, jon mehnatim xushlag‘anlar,
Saharlarda jonin qiynab ishlag‘anlar,
Ho-yu havas, moumonni tashlag‘anlar
Chin oshiqdir, hargiz oni yolg‘oni yo‘q.
Ahmad Yassaviy tasavvufga inson ma’naviyatini yuksaltiruvchi muhim omil sifatida qaraydi. Tasavvuf negizida ruhiy tarbiya turadi. Ruhiy tarbiya bashariyatning to‘g‘ri yo‘ldan yurishiga yordam beradi. To‘g‘ri yo‘l esa haqiqatni anglashga olib kelishi lozim. Haqiqatni anglash o‘zlikni anglashdir. Bunga erishish uchun odam shariat hukmlarini to‘la bajarishi va qalbida Yaratguvchiga muhabbat bo‘lishi kerak.
Ahmad Yassaviy she’riyatidagi obrazlar tizimi ham tasavvuf ta’limoti hamda xalq og‘zaki ijod an’analari bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. Pir, darvish, oshiq, obid, oqil, zohid, ishq, tolib, ummat, rasul, shayton, iymon kabi obrazlar bevosita sharq diniy-islomiy falsafasi, yo‘l, rabot, karvon, o‘q kabilar esa og‘zaki ijod an’analari bilan aloqadordir.
Zohid bo‘lma, obid bo‘lma, oshiq bo‘lg‘il,
Mehnat tortib ishq yo‘lida sodiq bo‘lg‘il,
Nafsni tepib, dargohiga loyiq bo‘lg‘il,
Ishqsizlarni imoni yo‘q ham joni yo‘q.
Ahmad Yassaviy bunday she’rlarida so‘zlar takrori ohangdoshlikni nihoyatda kuchaytiradi va o‘quvchiga estetik zavq beradi. Adib hikmatlarining barmoq vaznida yozilgani ham ularni og‘zaki ijodga yaqinlashtiradi.
Shuningdek, o‘quvchilarga she’riy san’atlar turkumidan tashbeh (o‘xshatish) san’ati haqida nazariy tushunchalar beriladi, misollar keltiriladi va yozdiriladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Ahmad Yassaviy ijodidagi ishq va oshiq tushunchalariga izoh bering.
Adib xalq og‘zaki ijodidan qanday foydalangan? Bu qaysi o‘rinlarda ochiqroq ko‘rinadi?
Navoiy ta’rifida Ahmad Yassaviyning qaysi xususiyatlari e’tiborga olingan?
Adibning mahoratini ko‘rsatuvchi badiiy tasvir vositalari haqida gapirib bering.
«Hikmat»larda nafs bilan bog‘liq o‘xshatish va sifatlashlar jadvalini tuzing.
«Ahmad Yassaviy o‘gitlaridan olgan taassurotlarim» mavzusida ijodiy matn yarating.
Yassaviy ijodining qanday ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyati bor?
Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
4-MAVZU: Atoyi g‘azallari
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Atoyi g‘azallari va ularning badiiyati haqida yangi bilim berish; o‘quvchilarda harakatlar strategiyasi va uning bosqichlari haqida tushunchalar hosil qilish malakasini shakllantirish;.o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitob bilan ish yuritish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi:
Ul sanamkim su(v) yaqosinda paritek o‘lturur,
G‘oyati nozukligidin suv bila yutsa bo‘lur.
To magarkim salsabil obina javloni qila,
Keldi jannat ravzasindin obi Kavsar sori hur.
Ul ilikkim suvdin oriqtur, yumas oni suda,
Balki suvni pok bo‘lsun deb iligi birla yur.
Emdi bildim rost ermish, balki ko‘rdim ko‘z bila,
Ulki derlar suv qizi goh-goh ko‘zga ko‘runur.
Qoshlaring yosin Atoyi ko‘rgali husn ichra toq,
Subhidam mehroblarda surayi yosin o‘qir.
– V – – /– V – – / – V – – / – V –
foilotun / foilotun / foilotun / foilun
Ramali musammani mahzuf
Atoyi – lirik shoir. U o‘z she’rlarida nozik xayol, sinchkov nigoh, baland did egasi ekanligini namoyish etadi. Go‘zal, esda qoladigan o‘xshatishlar, kutilmagan mubolag‘ali tasvirlar yaratadi. Bir g‘azalida go‘zal yor xokisor oshiqning yuziga oyoq bosar ekan, oyog‘i og‘riydi, «yuzing buncha bo‘yradek dag‘al bo‘lmasa» deb nozlanadi. «Bo‘yra» – qamishdan sholchaga o‘xshatib to‘qiladigan bir ashyo. U gilam tagidan to‘shaladi, tom ustiga yopiladi. Yorning oyog‘i shu qadar nozik va go‘zalki, uning oldida oshiqning yuzi bo‘yraga o‘xshaydi. Ikkinchi bir she’rida esa, yorini sog‘ingan oshiqning ko‘zidan yosh emas, daryo oqayotgani, u kipriklaridan sol yasab, shu daryoda suzayotgani manzarasi chiziladi. Shoir yorini ulug‘lovchi, fidoyilikni ko‘rsatuvchi betakror satrlar bitadi. Masalan, «Begim» radifli she’rida u kipriklarini supurgi («jorub»), yuzini xokandoz qilishga tayyor, yor xizmatiga olinsa bo‘lgani. Hatto yor u yoqda tursin, uning farroshligiga – «qul»likka qabul qilsa ham o‘zini baxtli hisoblaydi. Atoyi yorni mana shunday yuksaklikka ko‘taradi. Shoir yorning qaddi-qomati, yuzi, ko‘zi, qoshi, sochi, kipriklari, og‘zi, labi, xolini ta’rif-tavsif etadi. Ularni sifatlash orqali yorning go‘zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada o‘zining ma’shuqaga bo‘lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. O‘zini «qul», yorni «shoh» ko‘rsatish orqali bir tomondan, go‘zal yorga sevgi-sadoqatini bildirsa, ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini («shoh» – «qul») ta’kidlab turadi. Ma’shuqa go‘zallikda nuqsonsiz, har jihatdan mukammal bir siymo sifatida namoyon bo‘ladi. Ha, ma’shuqa go‘zalligiga chek-u chegara yo‘q. Hatto, ko‘plab qissalarda go‘zallik timsoli sifatida tasvirlangan Yusuf ham unga teng kelolmaydi:
Gar husn budurkim, sanga bor, kes bu tilimni,
Yusuf so‘zidin qilsam agar zarra hikoyat.
Shoirning qator she’rlarida real yor, dunyoviy ishq, ya’ni insonning insonga bo‘lgan muhabbatini ko‘rish mumkin.
Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek o‘lturur,
G‘oyati nozikligindin suv bila yutsa bo‘lur, –
baytida noziknihol qiz tasvir etilayotganiga shubha yo‘q. She’rda ma’shuqa shu qadar nozik, shunchalar go‘zal qiz sifatida tasvirlanadiki, go‘yo uni bir qoshiq suv bilan yutib yuborish mumkinday. Atoyi xalq iboralarini g‘oyat yaxshi biladi va undan o‘rinli foydalana oladi. G‘azalning matla’sida ham shu hol sezilib turibdi.
Shoir navbatdagi o‘xshatishni keltiradi. Ma’shuqaning bog‘ ichidagi ariq bo‘yiga kelishi go‘yo jannat bog‘idagi Kavsar suvi (hovuzi) yoniga hur-u parining kelishiga o‘xshaydi:
To magarkim salsabil obina javloni qila,
Keldi jannat ravzasindin obi Kavsar sori hur.
Qizning go‘zalligi, tiniqligi, pokizaligi shunchalikki, u qo‘lini suvda yuvib tozalamaydi, balki qo‘lini yuvib suvni poklaydi:
Ul ilikkim suvdin oriqtur, yumas oni suvda,
Balki suvni pok bo‘lsin deb iligi birla yur.
Oshiq suv yoqasida paridek o‘ltirgan tengsiz go‘zalga qarab, hayrat bilan «suv qizi», ya’ni suv parisining «goh-goh ko‘zga ko‘rinishi»ga imon keltiradi. G‘azal maqta’sida shoir o‘zining ibodati ham yor husnini ko‘rishning tavallosidan iboratligini bildiradi. Atoyining ushbu g‘azaligacha yor ko‘ngliga g‘ulg‘ula solgan sanam timsoli bu qadar jonli, ta’sirchan va ayni vaqtda ilohiy yo‘sinda tasvirlanmagan edi.
Bularning barchasi Atoyining o‘zbеkcha so‘z kuchi va qudratini tеran his etgani, uning latofatini ko‘rsatish uchun katta kuch va mеhnat sarflaganini ko‘rsatadi. Xuddi shu narsalar adibdagi badiiy mahoratning nihoyatda yuksak darajasi haqida ham to‘la tasavvur bеrib turibdi.
Shuningdek, o‘quvchilarga she’riy san’atlar turkumidan istiora haqida nazariy tushunchalar beriladi, misollar keltiriladi va yozdiriladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Atoyining: «Umrumni sening qullug‘ingga sarf qilibmen, Ey o‘z qulidin bexabarim, netti, ne bo‘ldi?» tarzidagi hayrati va so‘rog‘i zamiridagi ma’noni izohlang. Unda qo‘llangan nido san’atining mohiyatini izohlang.
Nido shе’riy asarda shoirning murojaat qilgan obyеktidir. Atoiy shе’rlarini o‘qib, bu san’atning qo‘llanishiga e’tibor bеring. Ular bajarayotgan vazifalarni aniqlashga harakat qiling.
Shе’rda ayrim istioralar qo‘llangan. Ularni toping va badiiy vazifalarini ko‘rsatishga harakat qiling.
«Atoyi lirikasini sevib o‘qiyman» mavzusida ijodiy matn yozing.
Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” __________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
5-MAVZU: Turdi Farog‘iy lirikasi
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Turdi Farog‘iy lirikasining badiiy ahamiyati haqida yangi bilim berish; o‘quvchilarni odob-axloq qoidalariga qat’iy rioya etishga o‘rgatish;.o‘quvchilarni og‘zaki va yozma matnlar mazmuniga to‘g‘ri baho bera bilish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi:
«Turdiman…»
Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman,
Kelturan amvojg‘a bahri talotum Turdiman.
Qirq, Yuz, Ming aqrabolar etdilar mandin nufur,
Ne balo, baxti qaro-yu toliyi shum Turdiman.
Rishtadek ming pech-u tob chashmi so‘zondin o‘tar,
Bovujudi e’tibori chashmi mardum Turdiman.
Turdi o‘zbek adabiyotining hajviy yo‘nalishini juda yuqori darajalarga ko‘targan ijodkor sifatida ajralib turadi. Uning ijtimoiy-siyosiy, maishiy, madaniy hayotdagi illatlarni ko‘radigan ko‘zlari nihoyatda o‘tkir.
Turdining she’rlari real hayot manzaralari bilan uyg‘un. Ularning asosiy qismi avtobiografik mazmun kasb etgan. «Turdiman» radifli g‘azal ham shu siraga mansub:
Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman,
Kelturan amvojg‘a bahri talotum Turdiman.
Bir qatragina suvning kuch va qudratini tasavvur qila olasizmi? To‘g‘ri, u hech qanday xavf va xatar solmasligi, hech kimni cho‘chita olmasligi mumkin. Ammo uning «zoti qulzum» – dengizga taalluqli ekanligini ham unutmaslik lozim. Lirik qahramon mana shunga ishora qilmoqda. Zero, qatralarning yig‘ilgani – jami hududsiz dengizlarda ham po‘rtanalarni hosil qila oladi. Bundan murod shuki, meni nazarga ilinmaydigan birgina ushoq odam deb o‘ylash to‘g‘ri emas, menga o‘xshaganlarning hammasi jamlansa, uyushsa, dengiz kabi olamni, ya’ni shu dunyoni, mavjud hayotni ag‘dar-to‘ntar qilib yuborishning ham uddasidan chiqadi deganidir. Navbatdagi bandda Turdining hayotiga oid yana bir muhim hodisani ilg‘ash mumkin:
Qirq, Yuz, Ming aqrabolar etdilar mandin nufur,
Ne balo, baxti qaro-yu toliyi shum Turdiman.
Ya’ni, (endilikda) Qirq, Yuz, Ming urug‘ining boshliqlari mendan yuz o‘girmoqdalar, buni qarang, men qanday baxti qora va toleyi past kishiman.
Demak, oldinroq uning o‘zi sanayotgan kishilar oldidagi obro‘ va e’tibori ancha baland bo‘lgan. U o‘z umridan rozi va minnatdor bo‘lib yashagan. Faqat keyingi paytlardagina vaziyat o‘zgargan. Mana shu holat shoirning o‘ziga «baxti qaro», «toleyi shum» sifatlarini qo‘llashga majbur qilgan.
Hayot shoir uchun minglab sinovlarni, ko‘plab qiyinchiliklarni ro‘para qilgan. Hozir u hatto ignaning teshigidan ham o‘tadigan darajaga yetib kelgan:
Rishtadek ming pech-u tob chashmi so‘zandin o‘tar,
Bovujudi e’tibori chashmi mardum Turdiman.
Buni turlicha talqin qilish mumkin:
U shu darajada ozib-to‘zib ketganki, hozir ignaning teshigidan o‘tadigan ipga o‘xshab qolgan. Hayot qiyinchiliklari uni shu darajada pishitganki, u hatto hayotning har qanday to‘siq va mashaqqatlaridan ham o‘tishni uddalay oladi.
Aytish kerakki, Turdi yashagan davrda ijtimoiy hayotdagi vaziyat nihoyatda og‘ir, inson uchun nomunosib va nomuvofiq edi. Uning qalbini larzaga solgan narsa shu ediki, bundan nomunosib hayot tarzining sababchisi ham begonalar emas, ayni bir millatga mansub bo‘lgan jamiyat a’zolarining o‘zaro noittifoqligi, boshliqlarning manmanligi-yu, ko‘pchilikning boshini birlashtirishdek ulug‘ va mo‘tabar ishga noqobilligi edi. Shuningdek shoirning masg’ulotlikda berilggan muxammasi ham o‘quvchilarga tushuntirib, sharhlab beriladi. Shuningdek, o‘quvchilarga she’riy san’atlar turkumidan tajohil ul-orif haqida nazariy tushunchalar beriladi, misollar keltiriladi va yozdiriladi. So‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
She’rga nima uchun «Turdiman» degan radif tanlangan?
Har bir baytdagi asosiy tasvir vositalarini toping va uning mohiyatini tushuntiring.
G‘azallar va muxammas orasida qanday bog‘liqlik va tafovutlarni his etdingiz? Mulohazalaringizni matnlarga tayangan holda bayon eting.
Muxammasni kirish, asosiy qism va xulosa kabi tarkibiy qismlarga ajratish mumkinmi?
Muxammasdagi kinoya va qochirimlarni belgilang, ularning qanday ifodalanganini izohlang.
Turdi Farog‘iyning kuzatuvchanligi haqida nima deya olasiz, uning bu xislatlari qaysi ifodalarda yorqinroq namoyon bo‘lgan?
Muxammasda «Yaxshi vaqtlar yod»i haqidagi xotiralar nima uchun keltirilgan?
Muxammasda istiora, tazod, tashbih, ta’did singari she’riy san’atlar ko‘p qo‘llangan. Tegishli misollar asosida ularni izohlang.
Turdi ijodining zamonamiz uchun ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyati haqida gapirib bering.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” __________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
6-MAVZU: “Padarkush” dramasi
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga “Padarkush” dramasi, uning g‘oyaviy-badiiy ahamiyati haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarda ota-onaga hurmat fazilatini yanada shakllantirsh;.o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgati badiiy adabiyotda aks etgan umuminsoniy va milliy qadriyatlar tasviridagi o‘ziga xosliklarni anglash, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushun-chalar beriladi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Padarkush» dramasi 1911-yilda yozil-gan bo‘lib, oradan ikki yil o‘tgach, ya’ni 1913-yilda kitob holida nashr qilinadi. Behbudiy o‘zbek adabiyoti tarixida birinchilardan bo‘lib dramatik asar yozdi va u Turkistonning barcha shaharlarida namoyish etildi. Bu bilan Behbudiy o‘zbek teatrining tamal toshini qo‘ydi. Dramada jaholat, ilmsizlik, tarbiyasizlikka qarshi ma’rifat ulug‘lanadi. Muallif «o‘qimagan bolaning holi»ni, ayanchli oqibatlarini bayon etishni maqsad qilib oladi. Behbudiy yoshlar ta’lim olishi va kamolga yetishida ijtimoiy va oilaviy muhit alohida o‘rin tutishini «Padarkush» dramasi negiziga joylashtiradi. Unda qahramonlardan birining tilidan o‘z g‘oyasini: «Bizlarni xonavayron… bevatan va bandi qilg‘on tarbiyasizlik va jaholatdir, bevatanlik, darbadarlik, asorat, faqirlik, zarurat va xorliqlar… hammasi ilmsizlik va betarbiyalikning mevasi va natijasidir…», degan yo‘sinda bayon qiladi.
Eslab qoling: «padarkush» so‘zi lug‘aviy jihatdan «ota qotili» degan ma’noni anglatadi.
Dramada Boy, uning o‘g‘li Toshmurod, yangi fikrli Domla, ruscha tahsil olgan Ziyoli, boyning mirzasi Xayrullo, boyning qotili bo‘lgan Tangriqul va boshqa obrazlar qatnashadi.
Agar diqqat qilgan bo‘lsangiz, avval Boy huzuriga Domla kirib boradi. Boyni ilm-ma’rifatga, o‘g‘lini o‘qitish zarurligiga urg‘u beradi. O‘z zimmasidagi amri ma’ruf va nahyi munkar, ya’ni yaxshilikka chorlab, yomonlikdan qaytarishdek bir vazifasini bajaradi. Shuning uchun ketar mahali «Boy, man sizga amri ma’ruf etdim va menga shariat bo‘yicha lozim bo‘lgan ishni bo‘ynimdan soqit qildim» degan gapni aytadi. Keyin Ziyoli Boy huzurida paydo bo‘ladi. Boy uni ham yoqtirmaydi. Shu bois «qordan qutulib, yomg‘irga uchraymiz» deb g‘udranadi. Domla aytgan fikr-mulohazaga yaqin gaplarni Ziyoli ham ta’kidlaydi. Muallif ishtirokchilarga ta’riflar ekan, Ziyoliga «millatchi musulmon» degan sifat beradi. Bu o‘rinda «millatchi» so‘zini «millatparvar» tarzida tushunish lozim. Chunki Ziyoli tabiatida musulmonchilik ham, millatparvarlik ham jamlangan. Behbudiy millatini sevib dinini esda tutadigan, ayni damda, dinini sevib millatini ham esdan chiqarmaydigan insonlarni shu obraz vositasida ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. Ziyoli «olimi diniy» – din bilimdoni va «olimi zamoniy» – zamon bilimdoni bo‘lish uchun qanday ilmlarni egallash zarurligini Boy bilan bo‘lgan suhbatida bir-bir sanab chiqadi.
Dramada Domla bilan Ziyolining turmushdagi yo‘l-yo‘rig‘i bir-biriga yaqin. Ular asardagi Boy, Toshmurod, Tangriqul, Artun kabi obrazlarga qarama-qarshi turadi. Dramatik asar voqealarini oradagi shu ziddiyat harakatga keltiradi. Bu qarama-qarshilikka ijtimoiy ma’no berib, ma’rifatlilar bilan johillar, ilmlilar bilan ilmsizlar, ogohlar bilan loqaydlar o‘rtasidagi kurash tarzida tushunish o‘rinli bo‘ladi.
Toshmurod do‘st kim, dushman kim – farqiga bormaydi. Shuning oqibatida Tangriqul bilan birga o‘z uyiga o‘g‘rilikka borishga rozi bo‘ladi. Otasining sandiqdagi mol-mulkini o‘marish yo‘llarini maishatparast sheriklari bilan rejalashtiradi. Ularni o‘z uyiga boshlab borganida otasi sezib qoladi; Boyni o‘ldirib, pulini olib ketishadi.
E’tibor bering, Boyning arzandasi, aynan sizning tengdoshingiz Toshmurod o‘qimagani, ko‘cha changitib yurgani sababli ham o‘zidan yoshi kattaroq o‘g‘ri, muttahamlarga qo‘shilib qoladi. O‘g‘rilar ham Toshmurodning soddaligidan foydalanib, mahorat masg’ulotlarining muqaddimasini aynan o‘zining uyida boshlab bermoqchi bo‘lishadi. Ya’ni yigitchani o‘z uyiga o‘g‘rilikka boshlab, ustiga-ustak: «Barakalla! Ilgari ham o‘g‘irlik qilganga o‘xshaysiz», – deb tag‘in maqtab ham qo‘yishadi. Toshmurodning atrofidagi shunday bema’ni, yomon odamlar bilan oshno tutinib, maishatga berilishi, buzuq yo‘llarga kirib, oxir-oqibatda ota qotili – padarkushga aylanishining asosiy sababi – bu o‘qimaganidir. Onasi Toshmurodni: «He, juvonmarg Toshmurod! Qon qus! Koshki chechakda ketsayding! Voy, padarkush! Toshmurod!» – deb qarg‘ashga majbur bo‘ladi. Toshmurodga otasi ta’lim-tarbiya bermadi; oqibatda ota ham, o‘g‘il ham «qurboni jaholat» – jaholat qurboniga aylandi. Drama oxirida Ziyoli muallif g‘oyasini «Ilm va tarbiyasiz bolalarni(ng) oqibati shuldir. Agarda bularni otasi o‘qutsa edi, bu jinoyat va padarkushlik alardan sodir bo‘lmas va bular ichkilikni bo‘yla ichmas… edi. Dunyoga taraqqiy qilgan xalq ilm vositasida taraqqiy qiladi» degan tarzda bayon etadi.
Mulohaza qilib ko‘ring, ilm-fan hamma zamonlar uchun zarur va muhim bo‘lgan. Olimlar jamiyat taraqqiyoti uchun ma’naviy tayanch vazifasini bajaradi. Shu jihatdan «Padarkush» dramasida aytilgan ilmga doir qarashlar, jaholatga qarshi ma’rifat yo‘lidan yurish zarurligi bugun ham ahamiyatli. Ushbu drama XX asr boshlarida yozilgan bo‘lsa-da, hozirgi kun bilan ham chambarchas bog‘liq. Chunki uning zamirida ma’naviy-ruhiy, tarbiyaviy ma’no yotadi. Tarbiya hech qachon eskirmaydigan hamda tugal yechimi topilishi mushkul bo‘lgan masalalardandir. Insonni yoshligidan tarbiyalash lozim. Adib juda qisqa sahna asari vositasida o‘z ma’naviy dunyosini, ilm-ma’rifatning qadr-qiymatini zo‘r mahorat bilan bayon qiladi. Aynan din ilmlaridan boxabar bo‘lgani uchun uning qahramonlari nutqida «Ilm olish barcha erkak va ayollar uchun ham farzdir», «Beshikdan mozorgacha ilm izlash lozim» yoki «Xitoyga borib bo‘lsa ham ilm talab qilinglar» kabi hadisi shariflarning mazmuni berib boriladi. Xulosa qilib aytganda, «Padarkush» dramasi ana shunday ilm-ma’rifatga targ‘ib va tashviq qilish e’tiboridan juda katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Asarni rollarga taqsimlab o‘qing.
Dramani o‘qish jarayonida siz qaysi qahramon sifatida ishtirok etdingiz? Bu sizda qanday taassurot uyg‘otdi?
Dramadagi asosiy obrazlarga ta’rif bering.
Asardan Ziyoli va Domlaning nutqlarini topib, ularga munosabat bildiring.
Drama matnini qayta o‘qib, sizga tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar ro‘yxatini tuzing va ularning izohini yozing.
«Padarkush» dramasini bugungi kun voqea-hodisalari bilan bog‘lab tushuntiring.
«Padarkush» dramasiga tayangan holda «Jaholatga qarshi ma’rifat» mavzusida ijodiy matn yarating.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
Sana: “__” __________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
7-MAVZU: Hamid Olimjon she’riyati
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Hamid Olimjon she’riyati haqida yangi bilim berish; o‘quvchilarning ona Vatan, uni tuyish va sevish hissi haqidagi qarashlarini yanada shakllantirish;.o‘quvchilarni og‘zaki va yozma matnlar mazmuniga to‘g‘ri baho bera bilish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar.
| MASG’ULOT REJASI |
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushun-chalar beriladi:
CHIMYON ESDALIKLARI
Tog‘da yurar ohu bir juvon,
Sochimni taraydi shabboda.
Menga bugun yaqindir osmon,
Bulutlardan teppamda poda.
Qashqa tog‘ning yarqirar qori,
Yonbag‘irda хuddi chumoli –
O‘rmalayman va borgan sari
Ochiladi bu holning foli:
Bunda gulning eng asllari,
Baxmal gilam, alvon poyandoz,
Tabiatning bor fasllari:
Bahor va yoz qarshimda peshvoz.
Qoyalarda asrlik doston,
Daralarda oppoq, mangu qor.
Cho‘qqilarda otash saraton,
Yonbag‘irlar binafsha bahor.
Go‘zallikda tuganmas buloq,
Shamolda o‘ynaydi shalola.
Bahor yurar ko‘chib tog‘ma-tog‘,
Qo‘llarida lola piyola.
Yo‘llarimda zangori ko‘llar
Oyna kabi tiniq va bejon.
Men umrimda ko‘rmagan gullar…
Nom qo‘yishda ojizdir inson.
Bu go‘zaldir, bu ajab bir hol,
Ham vahshiydir hamda osuda.
Bo‘lmasinmi shoir tili lol,
Shamol uchib o‘ynasa suvda?
Bolaligim tutdi va bir bor,
Buloq uzra yotdim uzalib
Va san’atga bermasdan ozor,
Hovuch-hovuch suv ichdim qonib.
«CHIMYON ESDALIKLARI» SHE’RI HAQIDA
Chimyonga chiqqan shoir ushbu she’rida tog‘ manzarasini xuddi rassomdek chizib beradi. Tog‘ga chiqqan odamga osmon yaqin kelgandek, tunda pokiza osmonga qo‘lini cho‘zsa, yulduzlarga ham yetadigandek tuyuladi. Osmonga qarasangiz, qudratli qo‘llar bulutlardan turli shakllar yasaydi. Ayniqsa, yozning jaziramasida ham tog‘ daralarida uzoqdan oppoq yo‘l-yo‘l chiziqlar ko‘rinadi. Ha, ular qishda yog‘gan qorlar. Shunda siz bir vaqtning o‘zida ham yoz, ham qish, barq urib ochilgan gullardan esa bahor tarovatidan bahramand bo‘lasiz. Shoir «Bahor va yoz qarshimda peshvoz» deb ta’kidlaydi. Shoirning ko‘z oldida tabiatning bor fasllari bir vaqtning o‘zida namoyon bo‘ladi. Odatda, shoirlarga bahor fasli ko‘proq ilhom beradi. Bahor go‘zalligi shoir so‘ziga, iste’dodiga qanot bag‘ishlaydi va natijada:
Bahor ko‘chib yurar tog‘ma-tog‘,
Qo‘llarida lola piyola, — kabi hech kimning xayoliga kelmaydigan misralarni yozadi. Bu piyolalarni esa shoir misli bahorning qo‘lida turgandek ta’riflaydi. Tog‘ lolaqizg‘aldoqlar bilan bezangan. Shoir yura-yura yo‘lida ko‘llarga duch keladi. Bu ko‘llarni esa toshoynaga o‘xshatadi. Ha, balki bu toshoynalarda har bir fasl o‘z aksini ko‘rsatar. Poyida turli-tuman o‘simlik va gullar yastanib yotibdi. Ammo ayrimlariga aslo duch kelgan emas, shuning uchun ularga nom qo‘yishdan ham ojiz. Ko‘rinib turgan tabiat manzarasi ziddiyatli: vahshiy va osuda. Shoir hayron, shoirning tili lol. Shunda u tabiat qoshida bamisoli beg‘ubor bolaga aylanadi:
Bolaligim tutdi va bir bor,
Buloq uzra yotdim uzanib
Va san’atga bermasdan ozor,
Hovuch-hovuch suv ichdim qonib. Shoir tabiatga yaqinlashadi. Uning lirik qahramoni san’atning, go‘zallikning qadriga yetadi. Ko‘z oldida namoyon bo‘lgan tengsiz san’at asari – tabiat go‘zalligi poymol bo‘lmasligini istaydi. Bunday vaziyatlarda shoirlarning naqadar tabiatga oshufta, qalblari go‘zallikka qanchalar oshno ekanini idrok qilish lozim bo‘ladi.
G‘AZAL
Na bo‘lg‘ay bir nafas men ham yanog‘ing uzra xol bo‘lsam,
Labing yaprog‘idin tomgan ki, go‘yo qatra bol bo‘lsam.
Butog‘ingga qo‘nib bulbul kabi xonish qilib tunlar,
O‘pib g‘unchangni ochmoqliqqa tong chog‘i shamol bo‘lsam.
Bo‘yingni tarqatib olamni qilsam mast-u mustag‘riq,
O‘zimning san’atimga so‘ng o‘zim hayratda lol bo‘lsam.
Sening birla qolib bu mast-u lol olamda men yolg‘iz,
O‘zimni ham topolmay, mayliga, oxir xayol bo‘lsam.
Agar bog‘ingda gul bo‘lmoq mening-chun noravo bo‘lsa,
Ki ming bor roziman qasringga, hattokim duvol bo‘lsam.
Boshim hech chiqmasa, mayli, malomat birla bo‘htondin,
Raqiblar rashkiga ko‘krak keray, mayli, qamol bo‘lsam.
Kezib sahro-yu vodiylar yetishsam bir visolingga,
Fido jonimni qildim yo‘lingga, mayli, uvol bo‘lsam.
SHOIRNING «G‘AZAL»I HAQIDA
Hamid Olimjon she’riyati o‘zbek mumtoz adiblarining pokiza ijod bulog‘idan bahramand bo‘ldi. Bu ishqiy g‘azal yor madhiga bag‘ishlangan bo‘lib, oshiq o‘z ma’shuqasiga yetishmoqni, uning e’tibori va e’tirofiga erishmoqni istaydi. Tasavvur qilish mumkinki, yor bag‘oyat go‘zal. Uning visoliga yetishish uchun oshiq barcha tadbirlarga rozi. Xol, qatra bol, bulbul va shamol bo‘lish oshiqning orzusi. Guldek ochilgan yor bo‘ylarini turli tomonga taratish ham mumkin. Lirik qahramon raqiblarga duch kelishdan ham qo‘rqmaydi. Oxirida:
Kezib sahro-yu vodiylar yetishsam bir visolingga,
Fido jonimni qildim yo‘lingga, mayli, uvol bo‘lsam, — deganicha xuddi mumtoz adabiyotdagi oshiqlar kabi yor yo‘lida jon fidolikdan ham qaytmaydi. Odatda, sharq adabiyotida g‘azal janri aruz vaznining muayyan bir bahrida yoziladi. Hamid Olimjonning bu g‘azali hazaji musammani solim vaznida yozilgan. G‘azalning ruknlari va chizmasi quyidagicha:
V – – – / V – – – / V – – – / V – – –
mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun
Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
«Chimyon esdaliklari» she’rida Hamid Olimjonga xos kuzatuvchanlik, ayniqsa, qaysi misralarda namoyon bo‘ladi? «O‘rik gullaganda» she’rida-chi?
Shoir «Va san’atga bermasdan ozor» misrasida nimani nazarda tutadi?
Shoirning «G‘azal»ini ifodali o‘qing va lirik qahramon tuyg‘ularini matnga tayangan holda izohlang?
Shoir g‘azali mumtoz o‘zbek g‘azallaridan qaysi jihatlari bilan farq qiladi?
Hamid Olimjon she’rlari bilan aytiladigan yana qanday qo‘shiqlarni bilasiz? Ularni tinglab, munosabat bildiring. Shoir she’rlaridan birini yod oling va undagi shoirning badiiy mahoratiga baho bering.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________A.Azizov
Sana: “__” __________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
8-MAVZU: “Qorako‘z majnun” hikoyasi
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga “Qorako‘z majnun” hikoyasi, uning badiiyati haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga e’tiqodli bo‘lishga o‘rgatish;o‘quvchilarni badiiy adabiyotda aks etgan umuminsoniy va milliy qadriyatlar tasviridagi o‘ziga xosliklarni anglash, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushun-chalar beriladi. San’atkor yozuvchining nigohi oddiy odamlar nazaridan farq qiladi. Insonlar tabiatidagi juda nozik qirralarni, nafaqat insonlar, balki hayvonlarga xos xususiyatlarni ham aniq va ravshan ko‘radi. Agar yodingizda bo‘lsa, siz yozuvchi Said Ahmadning «Ufq» trilogiyasidan parcha bilan o‘tgan sinflarda tanishgan edingiz. Parcha «Qochoq» deb nomlangan edi. O‘sha parcha siz o‘qigan ushbu «Qorako‘z majnun» hikoyasiga qaysi bir tomondan o‘xshab ketadi. Ona va bola munosabati, ular o‘rtasidagi mehr-muruvvat ildizlari. Agar shu insoniy fazilat va ildizlar qurisa, oradagi ko‘ngil yaqinligi ham barham topadi. «Qorako‘z majnun» Said Ahmadning mustaqillik yillarida yozgan eng yaxshi hikoyalari sirasiga kiradi. Hikoya voqeasi juda murakkab emas. Keksayib qolgan Saodat aya bir necha o‘n yillardan beri harbiyga ketib, o‘sha tomonalarda uylanib, bola-chaqali bo‘lgan o‘g‘li Bo‘rixonni kutadi. Xudoning bergan kuni sahar namozida uni eslaydi.
Saodat aya tabiatida o‘zbekning chin muslima buvilariga xos bu dunyosini ham, u dunyosini ham o‘ylashdek mulohazakorlik mujassam. O‘g‘lining xabarini nevarasi Anvardan eshitgan kampir mulzam bo‘ladi. Adib kampirdagi bu o‘zgarishni: «Birovga so‘zini bermaydigan errayim kampirning shoxi sindi, ostona hatlamay uyda muqim o‘tirib qoldi», degan tarzda bayon qiladi.
Kunlarning birida Saodat aya iti Qorako‘z bilan qizining uyiga qarab yo‘lga chiqadi. Ularning borish va kelish jarayoniga diqqat qarating. Yo‘l bo‘yi adib itning har bir harakati, qiliqlari, sakrashi, shamoldek yelishi, xursandlig-u xafagarchiligi, deylik, «bir qulog‘ini dikkaytirib, bittasini shalpaytirib erkalik» qilishlarini, yo‘lda uchragan mushuklarni «tiraqaylatib quvishi», «daraxtlardagi musichalarga irg‘ishlab» akillashi kabi holatlarni – barcha-barchasini mahorat bilan tasvirlaydi. Kampir itini o‘z uyining bir a’zosidek e’zozlaydi. Shuning uchun ham u itiga qarab: «Abdumalik akangnikiga boramizmi, Dilbar opangnikigami? Dilbar opang domda turadi. Itdan hazar qiladi. Seni uyiga kiritmaydi. Endi nima qilamiz? Mayli, shunikiga boraylik. Yotib qolmaymiz. Chiqqunimcha hovlida bolalar bilan o‘ynab turasan», – deb bemalol gapiradi. Yo‘l bo‘yi Saodat kampir iti bilan shu zaylda suhbatlashib boradi va suhbatlashib iziga qaytadi. Qaytsa, uyida uni g‘aroyib bir yangilik kutib turadi. Bo‘rixon kelibdi, ya’ni kampirning «g‘oyiblari hozir» bo‘libdi. Bu yangilik «Saodat ayaning yillab qalbida qalashib yotgan g‘uborlarini» tarqatishi, «ko‘ksidan tog‘dek bosib yotgan armonlarni» ushatishi lozim edi. Biroq voqelik o‘zgacha tus oladi. Ona va bola uchrashuvi… Qiziq, bu jarayonda it negadir bezovta, u nimanidir sezadi; shu bois «notanish odamga g‘ashlik qilib tinmay irillaydi». Ona bag‘rida Bo‘rixon begonaga o‘xshaydi. Chunki «undan aroq va sham yoqilgan uyning hidi kelardi». Xursandchilikdagi ona avval bunga e’tibor bermaydi. Sekin-asta o‘g‘li Bo‘rixonning ota-bobolari e’tiqod qilgan islom dinidan qaytib, boshqa dinni qabul qilgani ma’lum bo‘ladi. Ona uchun din-diyonat, milliy-diniy qadriyatlar, el-yurtchilik har narsadan ustun turadi. Shuning uchun Bo‘rixondan ko‘ngli soviydi, uni yo‘qlikka topshiradi; ketar mahali undan yuz o‘giradi. Endi ona sahar namozida o‘g‘lini eslamay qo‘yadi.
Hikoyada Saodat ayaning go‘zal yoshlik pallalari, Bo‘rixonning tug‘ilishi va uning boshqa yurtlarda yurib onasi ko‘nglini o‘ksitgan noxush qilmishlarining mo‘jaz tarixi bayon qilinadi. Vafot etar mahalida ham Saodat ayaning hayot mazmunini, bu dunyoga kelish va ketish hodisasini juda tabiiy – muslimona anglagani farzandlari hamda nevaralarini chaqirib, ularga qilgan vasiyatida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Albatta, hikoyani o‘qish mobaynida sarlavhadagi Qorako‘z majnun nima ekanini bilib oldingiz. Ha, bu o‘sha, yozuvchi mehr bilan ta’riflagan «kichkinagina, belida belbog‘dek ikkita – biri qora, biri jigarrang chizig‘i bor», «tumshug‘i bilan ikki ko‘zi qop-qora, bir ko‘zining tepasida to‘mtoq qoshi bor» it. Agar e’tibor bergan bo‘lsangiz, hikoyaning boshidan oxirigacha yozuvchi Qorako‘zni Saodat kampirga doimiy hamrohlikda tasvirlaydi. Vafodor it Saodat kampir bilan deyarli bir xil kayfiyatda: xafa bo‘lsa xafa, xursand bo‘lsa xursand, kampir o‘yga cho‘msa, u ham o‘y surgandek bir nafas tinchiydi. Garchand kampirni sog‘intirgan bo‘lsa ham, Bo‘rixon itdan ko‘ra Saodat ayaga begonaroqdir.
Hikoyada Saodat kampir vafotidan so‘ng yozuvchi ham Qorako‘zning ruhiyatini siz o‘quvchilarga anglatish maqsadida o‘tkir qalami bilan uning qora ko‘zlariga ikki tomchi yoshni chizib qo‘yadi. Hikoya oxiridagi Qorako‘z majnunning o‘limi o‘quvchini mahzun qiladi. Hikoya boshida Qur’oni karimning «Baqara» surasidan oyat epigraf sifatida keltiriladi. Bu ko‘chirmalar aynan hikoyadagi Bo‘rixon obraziga taalluqli ekanini hech qiynalmasdan ilg‘ab olish mumkin. As’hobi kahf to‘g‘risidagi hadisi sharif esa hikoyada xuddi ongli va oqil insondek tasvirlangan Qorako‘z majnunga taalluqli, albatta. Hikoyada juda katta ma’no-mazmun jamlangan. O‘zbekona urf-odatlar qadri noloyiq bir farzandning qilmishlarini ko‘rsatish orqali ta’kidlanadi. To‘g‘risi, itning vafosi bir o‘g‘ilning ona ko‘nglini vayron qilishiga nisbatan yuksak ma’naviy martabalarda turishi hamma vaqt ulug‘vorlik kasb etadi.
Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Hikoya nima uchun «Qorako‘z majnun» deb nomlangan?
Hikoyadagi Saodat aya obraziga tavsif bering. Uning yoshligi qanday tasvirlangan? Nima uchun kampir o‘z namozlarida o‘g‘lini tilga olmay qo‘yadi?
Hikoyadagi Bo‘rixon obraziga tavsif bering. Bo‘rixon nima uchun o‘zbekka o‘xshamay qolgan? Uning e’tiqodida qanday bo‘shliq bor deb hisoblaysiz?
Saodat aya nima sababdan Bo‘rixonning go‘daklikdagi kiyimlarini olovga tashlaydi?
Hikoyadagi «… Kampir shu jilmaygancha ichidagi muz erimay osongina jon berdi» degan gapga e’tibor bering. Saodat ayaning nimaga ichidagi muzi erimay vafot etdi?
Hikoyadagi ona obrazini boshqa asarlardagi ona obrazlari bilan solishtiring. Farqli tomonlarini ayting.
Itning o‘limiga kim aybdor?
Hayvonot olamiga doir qanday g‘aroyib voqealar sizni hayratga solgan? Bir eslab ko‘ring. Inson va hayvonlar tabiati xususida gapiring.
Ushbu hikoyaga o‘xshaydigan yana qanday badiiy asarlarni bilasiz? Ularning o‘xshash va farqli jihatlarini taqqoslang.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’______________
Sana: “__” __________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
9-MAVZU: Abdulla Oripov she’riyati
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Abdulla Oripov she’riyati, uning badiiy-estetik ahamiyati haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarni Vatanimizga sadoqatli qilib tarbiyalash;.o‘quvchilarni tadbirlarda faol ishtirok etish, atrofdagi insonlar bilan xushmuomalada bo‘lish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: bilimlarni mustahkamlovchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushun-chalar beriladi:
«BIRINCHI MUHABBATIM» SHE’RI HAQIDA
Hazrat Alisher Navoiyning «So‘zki, ma’nosida ishq o‘ti nishoni bo‘lmag‘ay, Bir taharruksiz badan onglaki, joni bo‘lmag‘ay», ya’ni agar so‘zda ishq to‘g‘risida gap bo‘lmas ekan, uni jonsiz jism hisoblagin, degan mazmunda hikmatli bayti bor.
Abdulla Oripovning «Birinchi muhabbatim» she’ri inson qalbidagi bebaho ma’naviy javhar bo‘lgan hisni bayon qiladi. Unda «ishq o‘ti»dan nishon borki, she’r shoirning badiiy jihatdan eng pishiq, ta’sirli, jonli va tirik asarlari jumlasiga kiradi.
She’rda visolga erishmagan oshiq nolasi, g‘aflatda qolib muhabbat tuyg‘usiga beparvo bo‘lgan lirik qahramonning ichki dard va kechinmalari o‘z aksini topgan. Bu kayfiyat xayolga tolish, eslash uslubida ifodalangan. Osmondagi oy, charaqlab chiqqan yulduz ma’yus tortgan lirik qahramonga birinchi muhabbatini eslatadi. Eng qadrli narsalarini odam g‘aflatda qolgan pallada yo‘qotadi. Yo‘qotish esa pushaymonlikka olib keladi. Bu she’rda lirik qahramonning afsus-nadomati, pushaymonligi ham yaqqol sezilib turadi; u: «Nechun bilmovdim avval», – deb yozg‘iradi. O‘z vaqtida bеparvo qaralgan voqеlikni qayta idrok etishda har qanday inson o‘zi va boshqalar uchun juda muhim hayotiy xulosalar chiqarishi mumkin.
O‘tdi yoshlik zavq bilan, gohi to‘polon bilan,
Gohida yaxshi bilan, gohida yomon bilan.
Shе’riy matn tarkibidagi shu ikki misraning birinchisida yoshlikka xos ikki sifat kеltirilgan: «zavq» va «to‘polon». Bu tuyg‘uni anglash sizga nisbatan oson. Biroq yaxshi va yomonlarga duch kеlish – bu uzoq hayotiy tajribaga ega odamlar qismati. Shе’riy banddan murod g‘aflatda qolgan odamning o‘z muhabbatini eslashidir.
Shе’rda dunyoning sirliligi, «tuynuksiz qasr»ligi, muhabbat tuyg‘usi inson umriga suyanch, yo‘lini yoritadigan chiroq ekani bayon qilinadi. Bularning barchasi odamning pеshonasiga bitilgani va hayotdan olgan saboqlaridir. Shе’rning bеshinchi bandida «muhabbatga suyanish»ning uch bora takroridan kеyin kеlgan «Mеn kimga suyangayman, birinchi muhabbatim» misrasidagi oh-u faryoddan, qalb nolasidan o‘quvchining butun vujudi larzaga kеladi. Shе’r so‘ngida shoir armonli muhabbatining «dildagi ohi» ekanini ochiq yozadi. «Yolg‘iz Ollohim mеning, birinchi muhabbatim» dеgan oxirgi misrada shе’rning yana bir fazilatli qirrasi ochiladi. Ollohga muhabbat tushunchasining ifodasi shoirni o‘z salaflari, ya’ni mumtoz o‘zbеk shoirlarining estеtik olami bilan bog‘lashga imkon bеradi.
Umuman olganda, Abdulla Oripovning ushbu bеtakror «Birinchi muhabbatim» shе’ri odamga «hamisha bir hisga asir»likni eslatib turadi; bunday go‘zal his-tuyg‘uga nisbatan hеch kim aslo bеparvo bo‘la olmaydi.
«QO‘RIQXONA» SHE’RI HAQIDA
Abdulla Oripov she’rlarida insoniy fazilatlarni ulug‘laydi; inson tabiati bilan tabiat hodisalarini qiyoslab xulosalar chiqaradi. Odatda, eng noyob hayvon, qush va o‘simlik turlarining yo‘qolib ketmasligi uchun maxsus qo‘riqxonalar tashkil etiladi. Bunday maskanlarning qo‘riqchi egalari bo‘ladi. Ular qo‘riqxona jonivorlarini yovuz odamlardan himoya qiladi. Shoirning maqsadi qo‘riqxona to‘g‘risida xabar berish emas. U she’riga har kimga tanish va ma’lum bo‘lgan «Qo‘riqxona» degan sarlavhani qo‘yib, uning qisqacha ta’rifini keltirgach, boshqa yana ham muhim narsa – insoniy qadriyatlar va fazilatlar haqida so‘z ochadi. Ulardan birinchisi sof qalb. Pok niyatli, toza yurakli odamni topish hamma zamonlarda qiyin bo‘lgan. Shoir sof qalbli insonni albatta asrash kerakligiga urg‘u beradi. Insonlararo munosabatlar uchun insof ham juda zarur fazilatdir. «Insof yo‘qolmasin» – niyat shunday oliyjanob. Ezgulik va oqibatni ham asrash lozim.
Imonni asrangiz, u doim tanho,
Undadir mujassam inson matlabi.
Avlodlar axtarib yurmasinlar to,
Uni allaqanday Qor odam kabi.
Imon haqida yozilgan ushbu bandga alohida diqqat qaratish kerak. Chunki imon insoniy fazilatlarning barchasini o‘zida mujassam etadi. Allohga, farishtalarga, ilohiy kitoblarga, payg‘ambarlarga, qiyomat kuniga, o‘lgandan keyin qayta tirilishga ishonchdek juda ulkan haqiqat «imon» tushunchasi bilan ifodalanadi. Imonni asrash – bu dunyo va oxiratni asrash degan ma’noni anglatadi. Shuningdek, shoir vijdon, «ezgu, latif hislar» ham himoyaga muhtojligiga urg‘u beradi.
Yovuz qarashlar, yovuz kimsalar jamiyatni yemiradi. Xotirjam hayot uchun esa adolat zarur. She’r bamisoli dunyoni ham, inson qalbini ham yovuzlikdan asrashga oid ogohnomadek taassurot qoldiradi. «Qo‘riqxona» she’rini o‘qishda moddiy dunyo bilan ma’naviy tushunchalar yonma-yon tavsiflanadi. Hayotiy tajribalardan kelib chiqadigan bunday falsafiy mushohadalar Abdulla Oripov she’riyatining o‘ziga xos qirralaridan birini tashkil etadi.
Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Inson qachon muhabbatga suyanadi? Nega?
Abdulla Oripovning «Birinchi muhabbatim» she’ridagi qaysi misralar dilingizga yaqin?
Shoir «qo‘riqxona» deganda nimani nazarda tutadi?
Globallashgan zamonda, aslida, nimalarni qo‘riqlay olishimiz kerak deb hisoblaysiz. So‘zingizni aniq dalillar bilan asoslang.
Olam qachon go‘zal bo‘ladi? Ushbu savolga Abdulla Oripovning barcha she’rlarini umumlashtirgan holda munosabatingizni bildiring.
Abdulla Oripov she’rlari bilan aytilgan qo‘shiqlarni tinglab, «Qo‘shiq sehri» mavzusida ijodiy matn yarating.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” __________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
10-MAVZU: “Hayotga muhabbat” hikoyasi
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Jek Londonning “Hayotga muhabbat” hikoyasi, uning badiiy-estetik ahamiyati haqida yangi bilim berish;o‘quvchilarda g‘oyaviy bo‘shliq paydo bo‘lishini oldini olishga o‘rgatish;
o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
| MASG’ULOT REJASI |
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushun-chalar beriladi. Jek London «Hayotga muhabbat» hikoyasida insonni tabiat kuchlari bilan yonma-yon, unga basma-bas tarzda tasvirlaydi. Insonning kurashuvchanligi va umidiga urg‘u beradi. Hikoya qahramonining hayotga bo‘lgan muhabbati o‘lim ustidan g‘alaba qozonadi. Hikoya o‘ziga xos syujet qurilishiga ega. Boshida yo‘lga chiqqan, aniqrog‘i borgan yo‘lidan iziga qaytayotgan ikki yo‘lovchining holati tavsirlanadi. Ulardan biri – Bill oyog‘i cho‘loqlanib qolgan sherigini tashlab ketadi. Shundan keyin bepoyon kengliklarda bittagina qahramonning o‘zi qoladi. Yo‘lda boshidan kechirgan mashaqqatlari, ochlikdan sillasi qurib, tabiatning turli ne’matlaridan tatib ko‘rishlari, atrofidagi hayvon va qushlarni tutib yeyishga urinish va boshqalari juda ta’sirli va aniq tasvirlanadi.
Ortda qolgan yo‘lovchini Jek London negadir nomlamaydi. Oddiygina qilib «odam» deb qo‘ya qoladi. Bu bilan adib nima demoqchi bo‘lgan? Balki muallif mana shu birgina obraz misolida butun insoniyatning matonatini, sabr-bardoshini aks ettirib bermoqchi ham bo‘lgandir? Odatda, Jek London asarlarida oltin izlovchilar, oltinni qo‘lga kiritish yo‘lida turli mashaqqat va sarguzashtlarga duch kelgan insonlar taqdiridan hikoya qiladi. «Hayotga muhabbat» hikoyasining ikki qahramoni ham kerak manzilga yetib borib, xaltalariga keraklicha – o‘zlari ko‘tarishga kuchi yetguncha oltin solib olgan ikki kimsa. Shu ikki inson oltin bilan sinaladi.
Hikoya mazmunida inson uchun bu olamda oltindan ko‘ra muhimroq narsa, ya’ni tirik qolish, halovatda yashash va o‘z maqsadiga erishish yo‘lida tinimsiz intilish muhimligiga doir fikrlar mujassam topgan.
O‘zi istamagan holda Billdan ajralib qolgan yo‘lovchi olib kelayotgan zil-zambildek oltinlardan avval yarmini, keyingi safar hammasini tashlab yuboradi. Kimsasiz joyda yeyishga bir burda noni, yordamga cho‘ziladigan birorta qo‘l bo‘lmagan odam uchun oltinning aslo qadr-qiymati yo‘q. Och qolgan va hayot uchun kurashayotgan kimsaga oltin foyda bermaydi.
Yo‘lovchi bir manzilga yetganida uni tashlab ketgan sherigi Billning oltin solingan xaltasi va bo‘rilar ship-shiydam qilib tozalagan suyaklariga duch keladi. Hamrohini yolg‘iz tashlab ketgan, oltinga muhabbat qo‘ygan odamni qanday ayanchli oqibatlar kutib turganini kitobxon ko‘rib, to‘g‘rilik, sadoqat, insof kabi bebaho insoniy tuyg‘ular ustida mulohaza yuritadi.
Yozuvchi tiriklik qadriga urg‘u berish uchun «o‘lim changaliga tushib qolgan» qahramonini turli to‘siqlarga ro‘baro‘ qiladi; kimsasiz sahro, suv, ko‘lmak, ayiq, bo‘ri – bular yo‘lovchiga hayotga muhabbatini oshirish uchun vosita vazifasini bajaradi. Yo‘lovchi yo‘lida davom etib, to‘siqlarga duch kelganida siz ham o‘zingizni go‘yoki u bilan birga his etasiz. Ba’zida yonginangizdan bug‘ular yugurib o‘tganida, noiloj o‘kinasiz, gohida esa bahaybat targ‘il ayiq qarshisida turgandek kalovlanasiz; yo‘lovchining taxir, nordon botqoq mevalarini yeb afti burishgani ham beixtiyor sizga ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa jahon adabiyotining betakror adibi Jek Londonning o‘ziga xos qalam tebratish uslubidan darak beradi.
«U juda charchagan, lekin sira o‘lgisi kelmas edi. Shuning uchun ham u chalchiqzordan meva terib yer, tanga baliq ovlar, suv qaynatib ichar va olazarak bo‘lib kasal bo‘rini kuzatar edi». U o‘z yo‘lida davom etar ekan, butun o‘y-xayoli tirik qolish bilan band. Hayoti so‘nib borayotgan tinimsiz aksa urib, yo‘talgan kasal bo‘ri odamga ergashib yuribdi. Kasal bo‘rining quvvati ketgan, hujum qilishga madori yo‘q. Bo‘ri odamning harakatsiz qolishini, o‘limini kutadi. Adib o‘quvchiga o‘lim va hayot chegarasida yurgan odam bilan bo‘rini qiyoslashga imkon beradi. Odam bo‘rini, bo‘ri esa odamni yeyishga tayyor. Biroq har ikkovida ham mador yo‘q. Odamda esa yashashga umid bor. Shuning uchun uncha uzoq bo‘lmagan masofadan ko‘ziga ko‘rinib turgan dengiz va undagi kemaga yetib olish uchun harakat qiladi. Bir mahal ko‘zi ilinganda och, kasal bo‘ri tishlarini uning qo‘liga botira boshlaydi. Odam bo‘rining jag‘iga yopishadi, kuchi yetmasligini bilgach, u tishi bilan bo‘rining tomog‘iga yopishadi. Odam g‘olib keladi. Hikoya tugashida «g‘alati maxluq»ni kit ovlovchi ilmiy ekspeditsiya a’zolari o‘limdan qutqargani bayon etiladi.
Siz hikoya qahramonining o‘limdan qutulgani uchun mamnun bo‘lasiz; kemadagilarga o‘z boshidan o‘tganlarini so‘zlab bergan, pokiza taomdek ne’mat qadrini bilgan bu kimsaning kelgusida saodatli hayot kechirishiga ishonasiz. Lek Londonning mahorati shundaki, hikoyadagi harakatlanayotgan qahramon tegrasidagi har bir narsa-predmatni, jonli va jonsiz narsalarni, yemish uchun turli o‘simlik, mayda baliqchalar va hasharotlarni tatib ko‘rayotgan odam holini juda real-aniq tasvirlaydi.
Har kim o‘zini ushbu hikoya qahramoni o‘rniga qo‘yib ko‘rishi tabiiy. Shu ma’noda Jek Londonning mazkur asari o‘quvchida tinch-xotirjam hayot to‘g‘risida o‘ylantiradi; ko‘nglida ezgu hislar kuchayishiga yordam beradi.
Aziz o‘quvchi, bu hikoya sizda katta taassurot uyg‘otishi tabiiy. Hikoya sizda Alloh bergan ne’matlarga nisbatan shukronalik, do‘stga sodiqlik va, eng asosiysi, hayotga muhabbat tuyg‘ularini orttirsa, yozuvchi o‘z muxlislari oldidagi adabiy vazifasini tugal bajargan bo‘ladi, albatta.
Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Matndan inson va tabiat munosabati tasvirlangan epizodlarni qayta o‘qing, ularga munosabat bildiring.
Bill hamrohini qachon, qayerda va nima uchun tashlab ketdi? Matndan aynan o‘sha joyni topib o‘qing va Billga baho bering?
Yo‘lovchi nima sababdan xaltasidagi oltinlardan voz kechdi?
Hikoya qahramoni yo‘l bo‘yi qorin to‘ydirish g‘amida qanday mashaqqatlarni boshdan kechiradi?
Adib o‘z hikoyasiga kasal bo‘ri obrazini nima sababdan kiritgan?
Kasal bo‘ri bilan yo‘lovchi holatini o‘zaro qiyoslab, fikr bildiring.
Hikoya qahramoni qanday qilib tirik qoldi?
Ushbu asarning tarbiyaviy qiymatini tushuntirib bering.
Jek London asarlari asosida suratga olingan filmlarni ko‘rganmisiz?
Shu hikoya mazmuniga yaqin film tomosha qilgan bo‘lsangiz, badiiy asar va filmga xos xususiyatlarni qiyoslang.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” __________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
11-MAVZU: “So‘nggi saboq” hikoyasi
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Alfons Dodening “So‘nggi saboq” hikoyasi, uning badiiy-estetik ahamiyati haqida yangi bilim berish; .o‘quvchilarni ommaviy madaniyat ta’sirlariga tushib qolmasliklari choralarini ko‘rishga o‘rgatish;.o‘quvchilarni go‘zallik va ezgulikdan o‘rnak olishga intilish, yovuzlikdan nafratlana bilish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan o‘tgan masg’ulotda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi. Uyga vazifa sifatida berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni: O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushun-chalar beriladi. Fransuz adibining ushbu hikoyasi yosh bola tilidan bayon qilinadi. Uning ismi Frans. Adib Frans nazari bilan kichkinadek tuyulgan milliy-madaniy hodisaga nazar tashlaydi; baho beradi. Ayniqsa, hikoyada fransuz tili muallimi mosye Amelning g‘amginlikka uyg‘un jonkuyarligi va qat’iyati, o‘z ona tili va yurtini yurak-yurakdan sevishi sezilib turadi. To‘g‘risi, hikoyani tushunish uchun XIX asr Fransiya tarixini, ma’lum bir muddat qaysi mamlakatga qaram bo‘lgani kabi ma’lumotlarni ham bilish lozim. Hikoyada Fransiyaning Elzas va Lotaringiya hududi o‘z vaqtida nemislar tomonidan ishg‘ol qilinganiga ishora bor. Undagi «… nemislarning safda yurish mashg‘ulotlari» degan jumla, shuningdek, muallimning o‘quvchilarga: «Bolalar, bugun sizlar bilan so‘nggi bor masg’ulot o‘tishimiz. Berlindan Elzas va Lotaringiya maktablarida faqat nemis tili o‘qitilishi haqida buyruq keldi. Yangi o‘qituvchi ertaga keladi. Bugun fransuz tilidan oxirgi mashg‘ulotimiz. Iltimos, e’tiborliroq bo‘linglar!» degan murojaati hamda «Maktab tomida kaptarlarning g‘uv-g‘uvlagani qulog‘imga chalindi. O‘ylanib qoldim: «Hali ularni ham nemischa kuylashga majburlash kerakdir?» degan e’tiroznomasi ham shundan dalolat beradi.
Hikoyada sinf xonasi, undagi har bir predmet birma-bir aniq tasvirlanadi. Ushbu masg’ulotga har kungidan boshqacharoq kiyinib kelgan muallimning ust-boshini batafsil ta’riflaydi. U bamisoli bayramdagidek kiyingan. Bu, tabiiyki, adibning badiiy mahoratini ko‘rsatadi. Hikoyadagi «biz fransuzlar doim o‘qishni orqaga suramiz» degan gap ham har kimni o‘ylantiradi. Hozirgi zamonga xolis baho beradigan bo‘lsak, nafaqat fransuzlar, balki butun dunyo yoshlari ham ko‘pincha yalqovlik bilan o‘qishni, bilim olishni orqaga suradi. Hikoyadagi bayonga ko‘ra, mosye Amel o‘z mashg‘ulotini yuksak bir pafosda, masg’ulot o‘quvchilari va boshqa tinglovchilar eslab yuradigan bo‘lishini, shu bilan birga ular tasavvuriga butun umr «Yashasin Fransiya» degan yozuv muhrlanib qolishini istaydi. Muallimning «fransuz tili dunyodagi eng ajoyib til ekani», uni asrash lozimligi, «chunki mustamlaka xalq o‘z ona tili yordamidagina yorug‘likka chiqa olishi» to‘g‘risidagi fikrlari bevosita o‘zbek tilining yaqin o‘tmishdagi taqdiriga ham taalluqli, albatta. Fransuz adibi Alfons Dode har bir millat uchun beqiyos o‘rin tutadigan milliy til taqdiri to‘g‘risida ana shunday ta’sirli hikoya yozgan. Shundan so‘ng mavzu yuzasidan umumiy takrorlash amalga oshiriladi. Bunda mavzuga oid umumiy xulosalar chiqariladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Hikoyada tasvirlangan davrga munosabat bildiring?
Mosye Amelga tavsif bering.
Frans nima uchun so‘nggi saboqda muallimning barcha fikr-mulohazalarini yaxshi tushuna boshladi?
Fransning «Hali ularni ham nemischa kuylashga majburlash kerakdir?» degan gapini izohlab bering.
Hikoya voqelarini o‘zbek tilining yaqin o‘tmishdagi taqdiri bilan qaysidir jihatdan bog‘lash mumkinmi?
«Ona tilim, sen borsanki…» mavzusida ijodiy matn yarating.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
12-MAVZU: “Go‘rog‘lining tug‘ilishi” dostoni
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga adabiyot, uning ma’naviyatni yuksaltirish vositasi sifatidagi ahamiyati haqidayangi bilim berish; o‘quvchilarda yurtimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga shaxsiy munosabat bildirish malakasini shakllantirish;o‘quvchilarni she’riy san’antlarni farqlashga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Xalq og‘zaki ijodining turli-tuman janrlari, ayni paytda,xalqning tasavvuri, ijtimoiy-ma’naviy tafakkuri, dunyoqarashi,urf-odatlari va an’analari, milliy-ma’naviy qadriyatla riningtarixi va oynasidir. Ayniqsa, dostonlarda bunday imkoniyatlarjuda katta. O‘zbek xalq dostonchiligida «Go‘ro‘g‘li» turkumikatta o‘rin tutadi. Hozirgacha uning tarkibida oltmishdanortiq doston mavjud. Ularda xalq tarixi, taqdiri, o‘tmishdagihayoti, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, diniy, axloqiy- ma’naviyhamda ba diiy-estetik qarashlari o‘ziga xos tarzda aks etgan.«Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi» – shu turkumning ilk dostoni.Uni ko‘plab baxshilar ijro etishgan. Masg’ulotlikda MuhammadJomurot o‘g‘li Po‘lkan shoir (1874–1941) varianti berilgan.Unda xalqning juda qadim zamonlardagi badiiy-estetik qarashlariifodalangan. Shu ning uchun undagi ayrim fakt vamotivlar, obraz va ularning talqinlari hozirgi tasavvurlarimizdankeskin farq qiladi.
Doston voqealari Zargar yurtining podshosi ShohdorxonningYovmit yurtiga bosqinchilik urushi qilishi bilan rivojlanibboradi. Bu yerda ikki davlat podsholarining, ya’niGo‘ro‘g‘lining bobosi Odilxon podsho bilan Shohdorxonningo‘ziga xos bo‘lgan xislatlari yoritiladi. Odilxon podshoninginsoniy fazilatlariga qarama-qarshi o‘laroq, Shohdorxonningnuqsonlari ko‘zga tashlanadi. Shohdorxonning maslahatgaquloq solmay, o‘ylamay qaror qabul qilishi, uzoqni ko‘rabilmasligi ko‘plab insonlarning bevaqt o‘limiga, taqdirlariningo‘zgarib ketishiga sabab bo‘ladi. Chunki mana shu urush
tufayli Go‘ro‘g‘lining ota-onasi – Ravshan va Bibi Hilolham bolaligida Zargar eliga borib qolib, musofirchilikdavoyaga yetadi.Go‘ro‘g‘lining g‘ayritabiiy tug‘ilishi – uning kelajakdaboshqalarga o‘xshamaydigan, favqulodda kuch-qudrat, aqlidrok
egasi bo‘lib kamol topishiga ishora. Tengdoshlariganisbatan sho‘xliklari, o‘zidan kattalarga ham tegajoqlik vazo‘ravonlik qilishi esa undagi alplik alomatlarining badiiy
tasviridir.
«Go‘ro‘g‘li» nomining talqinlarida turli yondashuvlar mavjud.Jumladan, uning «go‘r» – qabrda tug‘ilishi motiviniasoslaydigan qarashlar ham ustuvorlik kasb etgan. Ayni paytda,uning «ko‘r otaningfarzandi» ekanligiga urg‘u beradiganyo‘nalish ham mavjud. Jumladan, Po‘lkan shoir variantidamana shu ikkala qarashning ham ta’siri ochiq seziladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
«Go‘ro‘g‘libek ko‘zini ochib qarasa, katta bir shahar ko‘zigako‘rindi…» gapi bilan boshlanadigan xatboshini o‘qing. Shushahar haqidagi tasavvurlaringizni aytib bering.
Sol, kema, qayiq so‘zlarining ma’nosini bilasizmi? Lug‘atlargaqarab ularni aniqlang.
Dostonning she’riy qismi ko‘pincha to‘rt misrali bandlarshaklida keladi. Fikr oqimining shiddati, his-hayajonningkuchi bilan ularda ayrim o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin.Shunday o‘rinlarni toping va ularni izohlashga harakat qiling.
Alohida voqealarning bir-biri bilan bog‘lanishi qanday amalgaoshayotganiga e’tibor berdingizmi? Ularning ayrimlarinitoping va tushuntirib bering.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
13-MAVZU: “Go‘rog‘lining tug‘ilishi” dostoni matni ustida ishlash
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga “Go‘rog‘lining tug‘ilishi” dostoni badiiyati, asardagi obrazlar tizimi haqidayangi bilim berish; o‘quvchilarni xalq og‘zaki ijodi namunalaridan samarali foydalanishga o‘rgatish;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
. «Go’ro’g’li» turkumi dostonlari ko’pgina xalqlar orasida juda keng tarqalgan bo’lib, ayrim xalqlarda baxshilar tomonidan hozir ham kuylanib kelinmoqda. Bu dostonlar o’zbek, tojik, turkman, ozarboyjon, turk, qozoq, qoraqalpoq, arman, gruzin, kurd xalqlari epik ijodiyotida o’ziga xos turkumlarni tashkil etadi. Go’ro’g’li Sibir tatarlari, Bulg’or turklari, Eron ozarboyjonlari, Stavropol turkmanlari, Afg’oniston o’zbeklarining ham sevimli epik qahramonlaridan biridir. Turkumning ayrim lavhalari O’rta Osiyo (Buxoro) arablaridan ham yozib olingan.
Folklor xalq badiiy madaniyatining asosi va tarkibiy qismidir. U ma’naviyatning tarixiy asoslari va zamini bo’lishi bilan birga uning bugungi holatini yanada boyituvchi va rivojlantiruvchi cheksiz imkoniyatlar manbai hamdir. Chunki mustaqillik sharoitida jamiyat yetukligi, ijtimoiy ong teranligi va inson ma’naviy dunyosi boyligini ta’minlashda badiiy madaniyatning, jumladan, folklorning roli va ahamiyati yanada oshib bormoqda. Zeroki, folklor asarlari ajdodlar va avlodlar jonli aloqasi va vorisligini o’zida mujassamlashtiradi, xalq ijtimoiy-maishiy hayoti bilan bevosita bog’langanliklari tufayli har bir kishiga o’z xalqi, uning tarixi va kelajagi, istiqboldagi orzu-umidlari bilan vobastalikni his etishga, amaliy faoliyatda esa, yuksak axloqiy ideallarni asos qilib olishga yordam beradi.
Hamma narsa — hayot ham, xalq turmushi ham, tarixiy voqelik ham, mavjud zamon yetishtirgan qahramonlar ham ko’tarinki romantik bo’yoqlarda, bepoyon ideal badiiy tasavvurlarda, cheksiz obrazlar girdobida gavdalanadi. Ana shu bepoyon ideallik va cheksiz romantika bu dostonlarni yanada real, hayotiy, xalqqa yaqin va davrimizga hamohang qilgan. O’zbek «Go’ro’g’li»si boshqa xalqlar «Go’ro’g’li»sidan turkumga birlashgan dostonlarning hajman kattaligi (monumentalligi) va xilma-xilligi, turkumlashishning murakkab jihatlariga asoslanganligi bilan ajralib turadi. O’zbek dostonlarida Go’ro’g’li turkman va o’zbeklarning begi, qonuniy hukmdor, o’z xalqi, vatani uchun qayg’uruvchi va uni turli dushmanlar bosqinidan himoya qiluvchi dono murabbiy, ko’plab xalq botirlarini tarbiyalab yetishtirgan yengilmas bahodir sifatida tasvirlanadi
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Dostonda ot obrazi qanday tasvirlangan? Uni misollar yordamidatushuntirib bering.
Dostonda ko‘plab maqollar ham qo‘llangan. Ularni toping,matn da bajarayotgan vazifasini tushuntiring.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
14-MAVZU: Mahmud Qoshg‘ariy. “Devonu lug‘otit-turk”asari.
Mahmud Qoshg‘ariyning hayoti va ijodi. Mahmud Qoshg‘ariy haqidagi ma’lumotlarning “Devonu lug‘otit-turk”da aks etganligi.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—Mahmud Qoshg‘ariyning hayoti va ijodi haqida o’quvchilarga ma’lumot berish,“Devonu lug‘otit-turk”asari haqida ma’lumot berish;o‘quvchilarni milliy madaniy merosimizni asrab-avaylash va kelajak avlodga yetkazishga o‘rgatish;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Mahmud Koshg‘ariy Bolasog‘un shahrida dunyoga keladi.Uning to‘liq ismi Mahmud ibn Husayn ibn Muhammaddir.Hozirgi Qirg‘izistonda Barskon nomida daryo va dovon
bor. Ular Issiqko‘l atrofida joylashgan. Xuddi shu yerdaBarskon shahri bo‘lgan. «Barsg‘an – Afrosiyob o‘g‘lining nomi.Barsg‘an shahrini bino qilgan shudir. Mahmudning otasi shushahardan», – deb yozadi «Devon» muallifi. Uning bobosi
ham o‘sha yerdan bo‘lgan.mehnati evaziga qomuschi olim va tolmas sayyoh bo‘lib tanildi.U turkiy til grammatikasini ishlab chiqqan, turkcha-arabchalug‘atning ilk namunasini yaratgan birinchi tilshunosolimdir. «Devonu lug‘ot at-turk» Mahmud Koshg‘ariy qoldirganva turkiy xalqlar uchun bebaho qumaru – merosdir.Bu asarda olim turkiy tildagi so‘zlar ma’nosini arab tilidaizohlab beradi. Misol sifatida esa xalq tilida mavjud namunalargamurojaat etadi. Muallifning: «Men bu kitobni maxsusalifbo tartibida hikmatli so‘zlar, saj’ (qofiyali nasr)lar, maqollar,rajaz (misralari nisbatan uzunroq bo‘lgan she’r turi) vanasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim… Bu ishdamisol tariqasida turklarning tilida qo‘llanib kelgan she’rlaridan,shodlik va motam kunlarida qo‘llanadigan hikmatli so‘zlardan,maqollardan keltirdim», – deyishi bejiz emas.
«Devonu lug‘ot at-turk» asari 1072-yilda yozila boshlagan.Ammo unga kirgan materiallar 15–20 yillar davomidato‘plangan. Mahmud Koshg‘ariyning o‘zi: «Men turklar,turkmanlar, o‘g‘uzlar, chigillar, yag‘molar, qirg‘izlarning shaharlari,qishloq va yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim,lug‘atlarini to‘pladim», – deb yozadi.Mahmud Koshg‘ariy turk tilining nozik bilimdoni vatolmas targ‘ibotchisidir. U «arab tili bilan ikki uloqchi otsingari teng poyga qilib, o‘zib borayotgan turk tilini» ko‘klargako‘taradi, uning o‘ziga xos xususiyatlarini mahorat bilanko‘rsatib beradi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Mahmud Koshg‘ariy tug‘ilgan yurt haqida nimalarni bilasiz?
«Devonu lug‘ot at-turk» nima uchun qomusiy asar hisoblanadi?
Mahmud Koshg‘ariy turkiy va arab tillarini qiyoslagan
o‘rinni toping va uni izohlang.
Mahmud Koshg‘ariyning buyuk xizmatlari nimalarda deb
o‘ylaysiz?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
15-MAVZU: Devonu lug‘otit-turk” – izohli lug‘at va qomusiy asar sifatida.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—Devonu lug‘otit-turk” – izohli lug‘at va qomusiy asarini yoritib berish va uni o’quvchilarga tushuntirib berish;o‘quvchilarni milliy madaniy merosimizni asrab-avaylash va kelajak avlodga yetkazishga o‘rgatish;.o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
«Devonu lug‘ot at-turk» XI asrda yozilgan bo‘lsa-da,unda jamlangan badiiy parchalar turkiy xalqlar adabiyotiningancha qadimgi davrlarida vujudga kelgan. Ular xalqog‘zaki ijodiningjuda qadimiy namunalaridir. Ularda turkey xalqlarning urf-odatlari, ishonch-e’tiqodlari, marosimlari bilanbog‘lanib ketadigan badiiy lavhalar ko‘p.Ularning bir qismi bevosita tarixiy mavzularga bag‘ishlangan.Alp Er To‘nga1 marsiyasi, «Oltin qon» rivoyati,Yabog‘u (yobg‘u)lar, tangutlar bilan bo‘lgan janglar haqidagiparchalar, shuningdek, ayrim shaxs va joylar bilan bog‘liqafsonalar shular jumlasidan.Bu yodgorlik vositasida XI asrgacha bo‘lgan adabiyotdagibir qator janrlar va badiiy tasvirning o‘ziga xos xususiyatlarihaqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.«Devon»ga kirgan adabiy shakllarning asosiy qismini to‘rtliklartashkil qiladi. Adabiyotda to‘rtlik shakliga tayanadiganshe’riy janrlar (to‘rtlik, ruboiy, tuyuq, murabba’ )ningrivojlanganima’lum. Mahmud Koshg‘ariy ularni, asosan,qo‘shug‘ yoki she’r deb nomlagan.Vatan va yurt muhabbati, xalq uchun jang qilgan bahodirlarbilan faxrlanish, tabiat manzaralari go‘zalligi, mehnatshavqi, turli insoniy kechinmalar talqini asardagi yetakchimavzulardir.«Devonu lug‘ot at-turk»dagi ko‘pgina qo‘shiqlar ovchilik,chorvachilik bilan – turkiy xalqlarning yashash tarzi bilanchambarchas bog‘liq holda yuzaga kelgan. Qo‘shiq atamasiham ilk marta Mahmud Koshg‘ariy tomonidan qayd etilgan.Muallif unga she’r, qasida deb izoh bergan.Xalq qo‘shiqlari ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qamraboladi. Unda shodlik va g‘am, o‘yin-kulgi va qayg‘u-hasrat,ko‘tarinkilik va tushkunlik, turli marosimlar: to‘y, farzandtarbiyasi (alla), o‘tganlar yodi tasvirlanishi mumkin.Tabiiyki, inson mehnati ham ularning yetakchi mavzusidir.Yana bir turkum qo‘shiqlar bevosita farzandlar va, umuman,
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
«Devon»dagi badiiy parchalar qaysi davrga mansub? Javobingizniasoslashga harakat qiling.
«Devon»dan keltirilgan she’riy parchalar qanday mavzulardaekanligini ayting va misollar bilan izohlang.
Ko‘z yoshlarini buloqqa o‘xshatish chindan ham tabiiy vago‘zalmi? Bu to‘g‘rida o‘rtoqlaringiz bilan fikr almashing.
Tabiat manzaralari tasviridagi o‘ziga xosliklar nimalardaniborat? Ulardagi badiiy detallarga e’tibor bering.
«Devon»da ilm-fan, axloq-odob haqidagi she’riy parchalarningma’rifiy ahamiyati haqida gapirib bering.
«Devon»dagi she’rlarning janrlarini aniqlashga harakat qiling.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
16-MAVZU:Yusuf Xos Hojibning hayoti va ijodi. Yusuf Xos Hojibning didaktik dostonchilikning asoschisi ekanligi
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
Yusuf Xos Hojibning hayoti va ijodi va uning asarlari haqida ma’lumot berish;Uning “Qutadg‘u bilig”asarining tub mohiyatini tushintirish; o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga e’tiqodli bo‘lishga o‘rgatish;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Yusuf Xos Hojib jahonning ulug‘ adiblari bilan bir qatordaturadigan, jahondagi ijtimoiy-siyosiy hamda badiiy-estetiktafakkur tarixi va taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shgan ijodkordir.Adibning nodir iste’dodi natijasi bo‘lgan «Qutadg‘ubilig» faqat XI asrning emas, balki butun turkiy adabiyottarixining ham eng nodir va porloq badiiy durdonasidir. Uyozma adabiyotimiz tarixidagiilk yirik asar namunasidir.Adib bu bilan turkiy o‘gitnoma – didaktik yo‘nalishni nihoyatdayuqori darajaga olib chiqdi.Adib haqidagi ma’lumotlar, asosan, dostonning o‘zidaginasaqlangan. U o‘zi tug‘ilgan joyni Quz O‘rdu deb ko‘rsatgan.Bu manzil qadimgi Yettisuvning markazi – Bolosog‘unning
ko‘plab nomlaridan biridir. Hozirgi Qirg‘izistonning To‘qmoqshahri yaqinida uning xarobalari saqlanib qolgan.
Adib Bolosog‘undan Qashqarga ko‘chib borgan. Dostonnishu yerda tugatgan. Doston nihoyasiga yetganida adibningyoshi ellikdan yuqori («Tegurdi manga algi ellik yashim»)bo‘lgan. Har holda u «(qora) quzg‘un tusiteg boshim(sochlarim) qug‘u (oqqush)» bo‘ldi deb ta’kidlaydi. Yanabir o‘rinda «O‘ttiz (yosh) yiqqanlarini ellik (yosh) qaytariboldi, agar oltmish (yosh) qo‘l tegizsa, nimalar qilar ekan?»degan qayd ham borki, bular asar yozilib bo‘lgan chog‘lardamuallifning ellikni to‘ldirib, oltmishga yaqinlashib qolganiniko‘rsatadi.Kitob so‘ngida ilova qilingan qasidalarda ham qiziqarlima’lumotlar saqlanib qolgan. Jumladan: asar yozilgan muddat(«Tugal o‘n sakkiz ayda aydim bu so‘z»), yozib tugatilgansana («Yil altmish eki erdi to‘rt yuz bila»), shuningdek, o‘znomining keltirilishi («E Yusuf, kerak so‘zni so‘zla ko‘ni»,
ya’ni «Ey Yusuf, kerak so‘zni ro‘yi rost so‘zla») shu siragakiradi.Umumiy hajmi olti ming olti yuz baytdan ortiq bo‘lgandostonning bir yarim yilda yozilishi adibning juda kata tajribasi va ulkan mahoratidan dalolatdir. Asar Qashqardatugatiladi va mamlakat eligi – hukmdori Tavg‘ach ulug‘Bug‘roxongatortiq qilinadi. Buning evaziga esa u xos hojibliklavozimi bilan taqdirlanadi. Bular asardaginasriy muqaddimadao‘z aksini topgan.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Adib haqidagi tasavvurlaringizni aytib bering.
Adib tarjimayi holidagi qaysi fakt va hodisalar siz uchunqiziqarli bo‘ldi?
Yusuf Xos Hojibga zamondosh bo‘lgan mashhur ijodkorlardankimlarni bilasiz?
Adibning «(qora) quzg‘un tusidek boshim (sochlarim) qug‘u(oqqush)» bo‘ldi, – degan gaplarini qanday tushunish kerak?
Tavg‘ach ulug‘ Bug‘roxon nima uchun adibga «Xos Hojib»mansabini bergan?
«Qutadg‘u bilig»ning ma’nosi nima? Nega adib asarigashunday nom bergan?
7.Oyto‘ldining nutqida ayrim harakat va ramzlar (ko‘rsatilganjoyga o‘tirmaslik, to‘p, ko‘zning yumilishi, yuzni o‘girish vaboshqalar)ning qanday izohlanganini tushuntirib bering?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’_____________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
17-MAVZU: “Qutadg‘u bilig”asari. Dostonning o`ziga xos jihatlari
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—Doston haqida ma’lumot berish; “Qutadg‘u bilig”asari haqida ma’lumot berish;o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga e’tiqodli bo‘lishga o‘rgatish;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
«Qutadg‘u bilig» – qut (saodat, baxt) keltiruvchi bilimdemakdir. Bu asarning maydonga kelishi nihoyatda kuchlihayotiy zarurat va ma’naviy ehtiyoj bilan bog‘liq. Ijtimoiysiyosiymaydonda arablar hukmronligining yemirilishi va mahalliymustaqil davlatlarning qaror topishi uning ma’naviyasoslarining ham yangilanishi va mustahkamligini taqozo etaredi. U o‘sha paytdagi Qoraxoniylar davlatining falsafiy-axloqiyyo‘riqnomasi sifatida paydo bo‘lgan. Adib asarida turkey xalqning badiiy-estetik tafakkurining kuchi va qudratiniko‘rsatib bera olgan.Asar voqealari unchalik murakkab emas. Ular ramziyqahramonlarning hayotiy faoliyati va ularning o‘zaro suhbatlariasosiga qurilgan.Mamlakatning daxlsizligi, uning ravnaqi faqat budun bilandir.Xalqning qanday bo‘lishi mamlakat boshlig‘iga to‘labog‘liqdir. «Qutadg‘u bilig»da mamlakat boshlig‘i – hukmdor«elig» yoki «bek» deb yuritiladi.Alohida ta’kidlash joizki, qadimgi turklarda vatan tushunchasishu vatanga mansub xalq bilan birga tasavvur etilgan.Ushbu tushuncha «el» so‘zi bilan ifodalanadi. Bu so‘z faqat
xalqni emas, balki mamlakat, o‘lka, davlat (saltanat), yurttushunchalarini ham ifodalaydi. Uning «kun» so‘zi bilan birgakelishi «el-u xalq», «yurt», «mamlakat», «vatan» tushunchalarigateng keladi.Asarda to‘rtta yetakchi qahramon bor:
Kuntug‘di – elig (hukmdor) – Adolat timsoli.
Oyto‘ldi – vazir – Davlat timsoli.
O‘gdulmish – vazirning o‘g‘li (otasining vafotidan keyinvazir) – Aql timsoli.
Yusuf Xos Hojib «Davlat Adolat va Aql bilan boshqarilmog‘i kerak» degan fikrni ramziy shaklda ifodalagan.O‘gdulmish va O‘zg‘urmishning savol-javoblari ba’zan keskinmunozara darajasiga yetadi. O‘gdulmish shunda hambosiqlik qiladi, aql bilan fikr yuritadi, natijada O‘zg‘urmishnio‘z g‘oyalarigaishontira oladi. Uning fikricha:
Xudo berdi qulga ikki ko‘z, quloq,
Ular bilan dunyo, oxiratga boq.
Ushlash uchun berdi yana ikki qo‘l,
Biri dunyo, biri oxiratga yo‘l.
Ikki oyoq berdi yana yurishga,
Biri u yon, biri bunda turishga.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Shoir nima uchun turkcha so‘zni tog‘ kiyigiga o‘xshatadi? Sababini izohlang.
Yusuf Xos Hojib beklarni ham, tilni ham arslonga o‘xshatadi?Nima uchun?
Asarda xalq og‘zaki ijodining ta’siri qaysi qirralarda yorqinroqko‘rinadi?
«Qutadg‘u bilig»da komil inson g‘oyasi qanday hal etilgan?Misollar bilan tushuntiring.
Yusuf Xos Hojib qo‘llagan she’r san’atlarini aniqlang. Ularbajarayotgan vazifalarni izohlang.
«Qutadg‘u bilig» qahramonlarining o‘zaro murojaatlaridaqo‘llangan undalmalarni toping. Ularni nutq odobi nuqtayinazaridan baholashga harakat qiling.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
18-MAVZU: “Uzum hikoyasi”, “Sulaymonning qarinchg‘a bila so‘rashgani”, “Ilon va Qarlug‘och” hikoyati. Asarda qissa va hikoyatlar kompozitsiyasi.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o’quvchilarga qissa,hikoya saqida ma’lumot berish; keltirilgan hikoyalarning mazmun-mohiyatini tushintirish;o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Rabg‘uziy qissalari va hikoyatlarida axloqiy-ta’limiy qarashlarifodasi yetakchilik qiladi. Deyarli har bir hikoyatdashunday qarashlar aks etgan. Sulaymonning qarinchg‘a (chumoli)bilan so‘zlashgani hikoyatida ham bu hol kuzatiladi.Sulaymon – Dovud payg‘ambarning o‘n ikkinchi, kenjao‘g‘li. U ham boshqa akalariday «olim, faqih, oqil» yigitedi. Dovud podshohligi unga meros qoldi. Ammo otasigao‘xshab o‘z hunarini ham qo‘ymas edi. U temirchilik hunarinioliy darajaga yetkazdi. Bu hunarning keng tarqalishigasabab bo‘ldi . O‘zbek adabiyotida payg‘ambarlardan Dovud va Sulaymon
nomi ko‘p uchraydi. Ayniqsa, «…taxti Sulaymon» iborasiko‘p qo‘llanadi. Rabg‘uziyning yozishicha, «Taxti bir yig‘ochyer ichinda erdi. Ul taxtini oltun, kumush birla qilmisherdi».Sulaymonning chumolilar podshosi bilan suhbati kata ma’rifiy
va axloqiy-ta’limiy ahamiyatga molik. Unda kishilikjamiyatiga xos bo‘lgan ayrim illat va kamchiliklar ustida so‘zboradi. Hikoyatda Sulaymon katta mavqega ega bo‘lgan,
manman, kibrli, manfaatdor hukmdor sifatida gavdalanadi.Aksincha, qarinchg‘a – chumolilar podshosi dono, tadbirkor,xalq g‘amini yeydigan hukmdor,ma’rifatparvar, olim, orifsifatida ko‘zga tashlanadi.Rabg‘uziy shaxs kamoloti faqat jismoniy sifatlar bilanbelgilanmasligini (qarinchg‘alarning ulug‘i oqsoq erdi), buninguchun undagi aqliy-ma’naviy fazilatlar ustun bo‘lishi lozimliginita’kidlaydi.Qissa epik janrga mansub. Unda muayyan voqea-hodisalartasviri qalamga olinar ekan, bunda voqealarning izchiltasviri, ulardagi qahramonlarning o‘ziga xos xususiyatlariniaks ettirishyetakchilik qiladi. Qissalar hajmiga ko‘ra yirikbo‘ladi. Bu yiriklik faqat hajm nuqtayi nazaridangina emas,tasvirlanayotgan voqea-hodisalar ko‘lami, ulardagi ishtirokchilarsoni bilan ham izohlanadi.
Qissalar o‘zbek nasrining ajoyib namunasidir. Ularda xalqtiliningo‘sha davrdagi ko‘rinishlari butun boyligi, tarovati,kuchi, qudrati, qo‘yingki, mavjud holati bilan namoyonbo‘lgan. Qissalartarkibida ba’zan she’riy parchalarninguchrashi esa uning mazmunini boyitgan, ta’sirchanliginiyanada oshirgan.Asar hammasi bo‘lib 72 qissadan iborat. Qissalar payg‘ambarlar(Nuh, Muso, Iso, Ya’qub, Sulaymon, Dovud, Muhammadva boshqalar) to‘g‘risidadir.Goho bir qissa ichida uning mazmunini to‘ldiruvchiboshqa qissa, rivoyat, hikoyatlar keltiriladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Hikoyatlar tilida qanday o‘ziga xosliklar e’tiborni tortadi?Ularda lug‘aviy, so‘z shakli va uslubiga ko‘ra qanday farqlarmavjud?
«Sulaymonning qarinchg‘a bilan so‘zlashgani» hikoyatiniqismlarga ajrating. Har bir qismga sarlavhalar toping.
Hikoyat savol-javoblarga tayanadi. Ana shu suhbatda Sulaymon va qarinchg‘aga xos qanday xislatlar namoyon bo‘lmoqda?
Hikoyatdagi so‘zlarning qo‘llanishiga e’tibor bering. Aytingchi, qaysi gap qoliplari hozirgi tilimizdagidan farq qiladi?
Hikoyatlardagi dialoglarni yana bir marta o‘qib chiqing. Ularning vazifasini aniqlang.
Asardagi qaysi so‘zlar hozirgi adabiy tilimizda faol qo‘llanmaydi?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
19-MAVZU:Alisher Navoiy hayoti va ijodiy faoliyati
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilargaNavoiy hayoti va ijodiga oid haqidayangi bilim berish; “Saddi Iskandariy” dostoni mohiyatini tushintirish;o‘quvchilar nutqining chiroyli, mazmundor bo‘lishi, xushmuomala-likka o‘rgatish;.o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Asl ismi Nizomiddin Mir Alisher. U Hirotda tugʻilib, shu yerda umrining asosiy qismini oʻtkazgan. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin boʻlgan. Sheʼr zavqi va isteʼdodi erta uygʻongan. Bolalikdayoq Farididdin Attorning „Mantiqut-tayr“ asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan, Mavlono Lutfiy yosh shoir isteʼdodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy eʼtirofini qozongan. Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan. Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va Astrobod hokimligi (1487)ga tayinlanadi. 1480—1500 yillar mobaynida oʻz mablagʻlari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yoʻlovchilar toʻxtab oʻtish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 koʻprik, 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga „muqarrabi hazrati sultoniy“ („sulton hazratlarining eng yaqin kishisi“) degan unvonni beradi. Unga koʻra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi. Alisher Navoiy tarjimai holi oʻz davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. Oʻzbek olimlari Ozod Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Yahyo Gʻulomov, Izzat Sulton, A.Zohidov, V.Abdullaev, A.Qayumov, S.Gʻanieva v.b. Navoiyning hayot yoʻli haqida asarlar yaratishgan.Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin: 1. Devonlari. 2. Dostonlari. 3. Forsiy tildagi she’riy merosi. 4. Ilmiy-filologik, nasriy va tarixiy asarlari. Alisher Navoiyning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan «Xazoyin ul-maoniy» devoniga jamlangan. Asar 4 qismdan iborat. Devonning birinchi qismiga «G‘aroyib us-sig‘ar» («Bolalik g‘aroyibotlari»), ikkinchi qismiga «Navodir ush-shabob» («Yigitlik nodirotlari»), uchinchi qismiga «Badoe’ ul-vasat» («O‘rta yosh badialari») va nihoyat, to‘rtinchi qismiga «Favoyid ul-kibar» («Keksalik foydalari») degan nomlar berildi. «Xazoyin ul-maoniy» inson bolasining murakkab va yuksak tafakkuri hamda behisob his-tuyg‘ulari bilan bog‘liq minglarcha she’r va o‘nlarcha she’r turlarini o‘z ichiga olgan majmua bo‘lib, Sharq adabiyoti tarixida noyob hodisadir. Bu xil majmua Alisher Navoiyga qadar Amir Xisrav Dehlaviy tomonidangina tuzilgan. Ushbu devonga kirgan minglarcha she’rlarni Alisher Navoiy butun umri davomida turli sharoitlarda, har xil sabablar bilan yozgan bo‘lib, ular shoir hayoti va u yashagan davr bilan sonsiz-sanoqsiz iplar orqali bog‘langan. Alisher Navoiy «Xazoyin ul-maoniy» ga qadar «Ilk devon», «Badoe’ ul-bidoya», «Navodir un-nihoya» devonlarini tuzgan. «Xazoyin ul-maoniy» ana shu 3 devonga kirgan hamda «Navodir ul-nihoya» tuzilgandan keyin yozilgan she’rlar asosida yuzaga kelgan.
«SADDI ISKANDARIY» («Iskandar devori») — «Hamsa» (Navoiy)ning yakunlovchi dostoni (1485). Asar 89 bob, 7215 baytdan iborat boʻlib, Navoiy ijodidagi hajman eng yirik epik asardir. Doston aruzning mutaqorib bahrida turkiyda yozilgan. Hamsanavislikning buyuk namoyandalari: Nizomiy Ganjaviy, Hisrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar Iskandar toʻgʻrisida doston yozib, oʻz «Hamsa»lariga kiritganlar. Dastlab musulmon dunyosida Qurʼoni karimning Kahf surasida nomi zikr etilgan hukmdor Zulqarnayn (Ikki shoxli, 18sura, 83 —98oyatlar) hamda yunon sarkardasi va davlat arbobi Aleksandrii bitta shaxs deb bilishgan va u sharkda Iskandar Zulqarnayn nomi bilan mashhur boʻlgan. Mazkur Iskandarnomalarga Iskandar timsolidagi Aleksandr faoliyati mavzu qilib olingan. Ammo asarlarda Iskandar timsoli tarixiylikdan tobora uzoqlashib, badiiy toʻqima obrazga aylana borgan. Har bir hamsanavis Iskandar timsolida oʻz ideallarini talqin etishga harakat qilgan.
Navoiy oʻz asari avvalida, salaflaridan farqli oʻlaroq, tarixiylikka, koʻproq tarix kitoblariga tayanib ish koʻrganini yozadi. Navoiy bu oʻrinda oʻz asarida Iskandar haqidagi boblar izchilligining Qurʼondagi Zulqarnayn haqidagi oyatlarga hamda tarixiy shaxs Aleksandr faoliyatiga muvofiq kelishini nazarda tutgan. Dostonning «S. I.» deb nomlanishida ham Qurʼoni karimning Navoiy uchun birlamchi manba boʻlganligi seziladi.
Navoiy talkinida Iskandar odil shoh, u dunyoni kufrdan, jaholatdan tozalab, butun dunyoda adolatni joriy etish, bashariy tartibqoidalarni katta olamdagi tartibqoidalarga muvofiklashtirish maqsadida xalqlar ustiga yurishlar qilgan. Bu esa sufiyona talqin boʻlib, dostondagi muqaddima boblar, Iskandar voqealari hikoya qilingan boblar hamda unga ilova boblarda ham shoirning tasavvufiy qarashlari ustuvorligini koʻrish mumkin. Mas, Iskandar shisha sandiq yasab, dengiz tubiga tushadi, turfa ajoyibotlarni koʻrib, vataniga qaytadi. U vafot etar ekan, bir qoʻlini tobutdan chiqarib qoʻyishlarini soʻraydi. Asarda Navoiy insonni bu foniy dunyo hoyu havaslariga ortiqcha ruju qoʻymaslikka chaqirib, garchi Iskandar jahonni egallagan jahongir boʻlsada, u narigi dunyoga hech narsasiz ketayotganligiga ishora qiladi.
Doston turkiy adabiyotda koʻplab naziralar yozilishiga turtki boʻlgan (Abay, «Iskandar», 19-asr; Shayxzoda, Iskandar Zulqarnayn», 20-asr va boshqalar). Iskandar obrazi sheʼriyatda anʼanaviy obrazga aylangan.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
«Makorim ul-axloq»da tasvirlangan Alisher Navoiy shaxsiyatihaqida nima deya olasiz?
Xondamir tasviri va sizning tasavvuringizdagi Navoiy siymosidagio‘xshash va farqli jihatlarni gapirib bering.
Navoiyning bilim olishga bo‘lgan munosabati qanday tasvirlangan.
Marv shahrida qurilgan madrasaga nima uchun «Xusraviya»nomi berilgan? Matnga tayanib izohlang.
Navoiy qurdirgan binolarning tarixiy, ilmiy hamda amaliyahamiyati haqida matnda nima deyilganini toping va ularniizohlang.
Asarda Navoiyning badiiy mahorati va ijodiy salohiyatihaqida nimalar deyilgan? Ularni o‘qing va tushuntiring.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
20-MAVZU: Alisher Navoiyning epik asarlari. Xamsa asari va unda “Saddi Iskandariy” hajman yirik asar sifatida
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
“Xamsa” dostoni turkey adabiyotning eng yirik asarlaridan biri ekanligini o’quvchilarga tushintirish va doston haqida yangi bilim berish;o‘quvchilarda vatan ravnaqi, yurt istiqboli va taraqqiyotiga o‘zining shaxsiy hissasini qo‘shish malakasini shakllantirish.o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Xamsa — bu Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari klassik adabiyotining tarixiy, oʻta murakkab, 5 dostondan tashkil topadigan adabiy janridir. „Xamsa“ (arab. خمسة ) soʻzidan olingan boʻlib, „beshlik“ degan maʼnoni anglatadi. Odatda xamsaning barcha dostonlari sheʼriy masnaviy shaklda yozilgan.
Xamsa janrnida ijod etishni ulug’ ozarbayjon shoiri va mutafakkiri Nizomiy Ganjaviy boshlab bergan. Ganjaviy o’z xamsasini 1141-1201-yillar oralig’ida yaratgan bo’lib, u dastavval beshlik yozishni ko’zda tutmagan. Nizomiy 1173-1179-yillarda Arzin hokimi Faxriddin Bahromshohga bag’ishlab «Maxzan-ul-asror» («Sirlar xazinasi») nomli hamdnomani bitgan. 1180-1181-yilda Iroq hukmdori To’rg’ul II ning iltimosiga ko’ra «Xusrav va Shirin» dostonini yaratadi. 1188-yilda Astaxan I Nizomiyga «Layli va Majnun» ni yozishni buyuradi.1196-yilda hukmdor Allovudin Ko’pra Arslonning topshirig’i bilan shoh Bahrom haqida «Haft paykar» («Yetti go’zal») bitildi. 1196-1201- yillarda «Iskandarnoma» yaratildi. Shunday qilib besh doston dunyo yuzinki ko’radi. Ganjaviy bu dostonlarni jamlab, bitta nom bilan, ya’ni «Panj ganj» («Besh hazina») deb nomlaydi va xamsa janriga asos soladi.Nizomiydan yuz yildan so’ng asli shahrisabzlik turkiy urug’ avlodidan bo’lgan Husrav Dehlaviy(1253-1325) o’zining «Xamsa»sini 1299-1301 yillrda yozib tugalladi. U «Matla’ ul-anvor»(«Nurlarning boshlanmansi»), «Shirin va Husrav» , «Layli va Majnun» , «Hasht behisht» («Sakkiz jannat»), «Oynayi Iskandariy»(«Iskandarning oynasi») dostonlarini yaratib Nizomiy ishini davom ettirdi va natijada adabiyotshunoslikda xamsachilik an’anasi paydo bo’ldi.
«Xamsa» deb atalgan dostonlar to’plami quyidagi mavzularda bo’ladi:
1) Birinchi doston pand-nasihat shaklidagi ahloqiy-ta’limiy, ijtimoiy-falsafiy doston;
2) Husrav va Shirin munosabatlariga bag’ishlangan doston;
3) Layli va Majnunning ishqiy mojarolari aks ettirilgan, muhabbat mavzusidagi doston;
4) Shoh Bahrom haqidagi sevgi-sarguzasht dostoni;
5) Iskandar haqida qahramonlik dostoni.
Xamsachilikda ulkan yutuqqa erishgan xamsanavislar quyidagilar:
Husrav Dehlaviy(1253-1325)
Abdurahmon Jomiy (1414-1492)
Alisher Navoiy(1441-1501)[1]
Xamsa adabiyotshunoslikda, shuningdek tarixiy va tarbiyaviy jihatdan muhim ahamiyat kasb qiladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Yusuf Xos Hojib asaridagi Kuntug‘di bilan Oyto‘ldi suhbatlaridavomida qo‘llangan ramzlarni eslang. Ular bilan «SaddiIskandariy»dagi ramzlarning qanday o‘xshash va farqlijihatlarini tasavvur qildingiz. Shu haqda gapirib bering.
Iskandar kakliklar voqeasidagi yakundan xursand bo‘ladi.Buning sababini izohlay olasizmi?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
21-MAVZU:Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi haqida ma’lumot
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilargaBoburning hayot va ijod yo‘li haqida yangi bilim berish;o‘quvchilarni ommaviy madaniyat ta’sirlariga tushib qolmasliklari choralarini ko‘rishga o‘rgatish;.o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
«Aytishlaricha, Bobur juda bahodir sipoh va iqtidorli ilmahli sirasidan bo‘lgan. U hali Afg‘onistondalik vaqtidayoqayrim islohotlarni o‘tkazishga qo‘l urgan-u, lekin uning natijalariyaxshilik bilan tugamasligini anglagan. Chunki qabilaviytizimga xos urf-odat va an’analarning ayrim talab-taqozolarikutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. Shu bois uo‘z rejalaridan voz kechgan.Hindistonda Bobur Panipat maydonidagi jangdan so‘ng uchyil-u sakkiz oy umr ko‘rdi. Bu davr ichida u dastlab ichkimuxolif kuchlar harakatini bostirishga kirishdi. Zero, notinchva noxush ahvoldan zada bo‘lgan aholi xavf-xatar ichidayashardi. Shu bois zudlik bilan parokanda avom orasidatinchlik o‘rnatish zarur edi… Mazkur dolzarb vazifani amalgaoshirish – muqaddam joriy mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy holatnitiklash va islohotlarni o‘tkazish, albatta, barcha mahalliyrasm-rusum va urf-odatlardan voqif bo‘lishni talab qilardi.Boz ustiga, bundan oldingi Aloviddin Xiljiy va Muhammadbin To‘g‘loqning ahvolni hisobga olmay o‘tkazgan islohotlariningachchiq natijalarini hamon aholi unutmagan. Qolaversa,Bobur bu yerda tom ma’nodagi ajnabiy bo‘lib, bunday holatdahukmdor uchun eng yaxshi chora hind qonun-qoidalarinibilish va ularga nisbatan tegishli munosabatda bo‘lish edi.«Bobur turkiy she’riyatda Alisher Navoiydangina keying o‘rinda edi. U sof va nafosatli turkiyda devon tartibetdi. U nazm yo‘lida «Mubayyin» atalmish asarini yaratib,shu bilan ko‘pchilik tomonidan foydali deb topilgan islomiyhuquqshunoslikka doir ta’limotning muallifi bo‘ldi, shuningdek,turkiydagi aruz vazni haqida benazir risola yozdiva «Risolayi volidiya»ni tarjima qildi. Uning bequsurlikdayagona hamda jo‘n uslubda yozilgan «Vaqoye’» yoki «Tarixiturkiy» asari ham bor. U musiqa va o‘zga san’atlarnig‘oyatda nozik idrok etardi
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Boburning hayoti va ijodi haqida qanday ma’lumotlarnibilasiz?
Bobur haqida bildirilgan fikrlarga e’tibor bering. UlardaBobur shaxsiga xos qaysi jihatlarni ko‘rish mumkin?
«Shu tariqa qo‘llangan tadbirlar…» deb boshlanadigan xatboshinio‘qing. Unda namoyon bo‘lgan Bobur shaxsiyatidagio‘ziga xoslikni tushuntirib bering.
Matn asosida Boburning din va dindorlar borasidagi qarashlarihaqida gapirib bering.
Yuqoridagi ma’lumotlar sizning tasavvuringizga qanday yangiliklarniqo‘shdi?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
22-MAVZU: Bobur devonlari, ulardagi adabiy janrlar. “Jonimdin o‘zga yori vafodor topmadim”, “Yaxshilig‘”, “Sochining savdosi tushti…”, “Xazon yaprog‘i yanglig‘ gul yuzung hajrida sorg‘ordim”, “Lola”, g‘azallari.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
o‘quvchilargaBoburdevonlari va uning ilmiy, ijtimoiy va badiiy ahamiyati haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarni milliy madaniy merosimizni asrab-avaylash va kelajak avlodga yetkazishga o‘rgatish;
o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
«Xazon yaprog‘i yanglig‘» g‘azali Bobur she’riyatiningeng yaxshi namunalaridan biridir. Undagi badiiyat nihoyatdago‘zal va ta’sirchan shaklda namoyon bo‘lgan. She’rdatanosub san’ati ning juda go‘zal va yorqin namunasi mujassamlashgan.Dastlabki baytda kuz manzarasining o‘ziga xos belgilariaks etgan. Xazon yaprog‘i kuzning o‘ziga xos timsolidir. Bubejiz emas. Gap ayriliq ustida bormoqda. Mumtoz she’riyatimizdashodlik, visol ko‘pincha bahor bilan bog‘liq holdatasvirlanadi. Shunga ko‘ra, Boburning ayriliq onlarini kuzgabog‘lab berishi tasodifiy emas. Xuddi shuning uchun hamoshiq «sarg‘ardim» deydi. Uning sarg‘ayishi xazon yaprog‘igao‘xshaydi. Kuz manzarasida alohida urg‘u bilan ko‘rinadiganboshqa bir manzara ham bor. Bu yor bilan bog‘liq manzaralar.Yorning ko‘rinishida kuzga yaqinlik mutlaqo mavjudemas. U – gul yuz. Yorning mana shunday holati yanabir marta alohida ta’kidlanadi. Unga murojaat (ey lolarux)shu holatni yuzaga chiqaradi. Bu yerda asosiy urg‘u yornitavsiflashga emas, balki oshiqning o‘z ruhiyatini ifodalashgaqaratilgani uchun ham lirik qahramon o‘z tashqi qiyofasigae’tiborni tortadi – o‘z «chehrayi zardi – sarig‘ yuzi»ni
eslatadi. Bu e’tibor maxsus murojaat orqali (ko‘rub rahmaylagil) yana-da kuchaytiriladi.Garchi Boburning ayrim she’rlarida o‘zni aysh bilantutishga, farog‘at bilan yashashga da’vat ruhi ustun bo‘lsada,amalda bular Boburning orzusi bo‘lib, uning hayotifaqat mashaqqat,qiyinchilik,urush-yurishlarda, tahlikava bezovtaliklar, to‘s-to‘polonlarda o‘tgani yaxshi ma’lum.Shunga qaramasdan, adib she’riyatida hayotsevarlik, ertangikunga nisbatan komil ishonch ruhi ustuvorlik qiladi. Shoirbirovga tobe va mute bo‘lishni xohlamaydi. Keskin xulosalarchiqarishda ham iymanib o‘tirmaydi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Siz «Lola» g‘azaliga bastalangan qo‘shiqni eshitganmi siz?Qo‘shiq ijrochisini bilasizmi? U sizda qanday taassurotqoldirgan?
She’rda Bobur shaxsiga oid qaysi fazilatlar ochiqroq namoyonbo‘lgan? Aniq misollar bilan fikringizni dalillang.
She’rning mavzu doirasi haqida nima deya olasiz?
Uni nima uchun g‘azal deymiz?
G‘azalda qo‘llangan she’riy san’atlarni aniqlang. Ularningshe’r matnidagi badiiy-estetik vazifasini belgilashga harakatqiling.
G‘azola nima? She’rda bu so‘z nima uchun qo‘llangan?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
23-MAVZU: Mashrab hayoti va ijodi. Mashrab lirikasi. Mashrab she’riyatidagi tasavvufiy ohanglar
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilargaMashrabning hayot va ijod yo‘li haqida yangi bilim berish; o‘quvchilarda ota-onaga hurmat fazilatini yanada shakllantirsh;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Boborahim Mulla Vali o‘g‘li Mashrab Namangandabo‘zchi kosib oilasida dunyoga kelgan. U «otashnafas shoir»sifatida shuhrat qozongan. Shoirning nomi xalq orasida judakeng tarqalganva mashhur bo‘lgan. Xuddi shohnomaxonlik,rumiyxonlik, bedilxonlik, navoiyxonlik singari mashrabxonlikham bardavom bo‘lgan. Asarlari qisman turli bayoz vatazkiralar, asosan, «Devoni Mashrab», «Devonayi Mashrab»,«Eshoni Mashrab», «Hazrati Shoh Mashrab» nomlari ostidaxalq orasida qo‘lyozma va toshbosma shaklida tarqalganqissalar orqali yetib kelgan. Uning hayot yo‘li haqidagiayrim ma’lumotlar ham mana shunday kitoblardahaqiqatva to‘qimalar qorishiqligida saqlanib qolgan.Mashrabning otasi juda erta vafot etadi. Onasi Bibi Salimaip yigirish bilan oila tebratadi. Mashrab moddiy qiyinchiliklargaqaramay maktab ta’limini oladi. So‘fi Eshon mullo BozorOxund qo‘lida din va falsafa tarixini, fors tilini o‘rganadi.
So‘ng (taxm. 1665-yillardan) 7–8 yil davomida qashqarlikHidoyatullo Ofoq Xoja eshon huzurida muridlik maktabinio‘taydi.Mashrab she’riyatning mulamma, mustazod, muxammas,musaddas, musabba’ singari janrlarida ijod qilgan. Ammo
uning shuhratini, ayniqsa, g‘azal va murabba’lari oshirgan.Ular ning asosiy yo‘nalishi ishq-muhabbat bo‘lishiga qaramasdan,jtimoiy ohanglar ham katta mavqe tutgan.
Mashrab o‘zbek tasavvuf adabiyotini yangi bosqichga olibchiqqan. Uning asarlari tilining sodda va jonliligi, o‘zbekonaso‘zlarning tabiiy va samimiy jarangi, xalqona ifodalarga,ayniqsa, maqol va iboralarga boyligi bilan ajralib turadi.Ularning katta qismi sahli mumtane san’atining yorqinnamunalaridir. Ularda tasavvufning eng qiyin va mushkulmuammolari ham nisbatan oson va qulay shakllarda tasvirlabberilgan. Ayni mana shu xislatlar uning she’rlari xalq orasidaommalashib tez yodlanishi va hofizlar
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Mashrabning hayot yo‘li haqida nima deya olasiz?
Mashrab yashagan davr va muhit haqida nimalarni bilasiz?
Mashrabni tabiatan qanday odam sifatida tasavvur qilasiz?
Mashrab ijod qilgan janrlar haqida gapirib bering.
Mashrab asarlari bizga qay yo‘sinda yetib kelgan?
Mashrab she’rlari bilan aytiladigan qanday qo‘shiqlarni bilasiz?
Sizga ularning nimasi manzur bo‘lgan?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
24-MAVZU: . Anbar Otin hayoti va ijodi. “Risolayi falsafayi siyohon” asari(Qarolar falsafasi)dan.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
o‘quvchilargaAnbar Otinning hayot va ijod yo‘li haqida yangi bilim berish; o‘quvchilarda yurtimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga shaxsiy munosabat bildirish malakasini shakllantirish;
o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
XIX asr ikkinchi yarmi–XX asr boshlari o‘zbek adabiyotidashoiralar ijodi alohida o‘rin tutadi. Anbar Otin hamularning biri edi.Shoira «Tarjimayi hol» asarida, jumladan, shunday deydi:Otam – Farmonquli Marg‘iloniy,Onam – Ashurbibi Qo‘qoniy.Ular bo‘zchi, aniqrog‘i, belbog‘chilik bilan mashg‘ul bo‘lishgan.Oila juda kambag‘al yashagan. Bo‘lajak shoira Dilshod otin maktabida tahsil olgan.Dilshod Barno bu haqda shunday deb yozgan edi: «Anbaroybug‘doyrang, sunbul sochli, ohu ko‘z, oy yuzli, axloqi hamidava odobi pisandida sohibidur. Bu sakkiz yashar qizchabo‘lishiga qaramay, hazrat Navoiy g‘azallarini o‘rganishgabehad qiziqadi… Umidim borki, bu qizcha katta shoirabo‘lg‘usi».Anbar Otin o‘zbek va tojik tillarida ijod qilgan. She’rlaridaUvaysiyning ta’siri sezilib turadi. Zero, Uvaysiyni birshe’rida «momom» deb tilga oladi hamda otasiga Uvaysiyningamma ekanini ta’kidlaydi. Ustozlarning ulug‘i sifatidaNavoiyni tilga oladi:
Agar ustodi adabni izlasang, Anbar Otin,
Sen Navoiy ta’limini doim mutolaa qil.
«Qarolar falsafasi» Anbar Otin ijodidagi eng go‘zal adabiykashfiyotdir. U shoira shaxsiyatidagi ijtimoiy jur’at vajasoratning,yetuk salohiyat va ijodiy barkamollikning go‘zalnamunasidir.Anbar Otin adabiyotimiz tarixida ilk bor falsafiy-publitsistikyo‘nalishda ijod qildi. Tarixda «Risolayi falsafayisiyohon» («Qarolar falsafasi risolasi») nomi bilan saqlanibqolgan, bu asar Anbar Otin dunyoqarashi, tasavvuri haqidaboy ma’lumotlar beradi. Uning tarix, falsafa, axloq vamadaniyatimiz tarixining bilimdoni ekani ma’lum bo‘ladi. Uinson tanasidagi ranglarning mutlaqo ijtimoiy ahamiyat kasbetmasligini, uning qayerda yashashi va qaysi tilda gapirishiemas, balki olam va odamga munosabatiga ko‘ra farqli jihatlaribo‘lishi mumkinligini ko‘rsatib beradi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Anbar Otinning hayotidagi eng muhim voqealar haqidagapirib bering.
U qaysi ijodkorlar bilan muloqotda bo‘lgan?
Anbar Otin ijod qilgan adabiy janrlar haqida gapirib bering.
Dilshod Barnoning bo‘lajak shoira haqidagi qaydlarini o‘qingva unga o‘z munosabatingizni bildiring.
«Qarong‘ulikda» so‘z hozirgi adabiy tilimizda qanday talaffuzqilinadi va yoziladi? Ularni qiyoslang, mohiyati vasababini tushuntirib bering.
Anbar Otin oq tanli va qora tanli kishilar o‘rtasida qandayfarq va o‘xshashliklarni ko‘rsatgan? Bu bilan u nimademoqchi?
Asarda qozon bilan bog‘liq o‘xshatishni toping. Uning nimamaqsadda qo‘llanganini tushuntirib bering.
«Qaro» so‘zi ma’rifat va go‘zallik tushunchalari bilan aloqalantirilgano‘rin larni toping hamda ularni izohlang.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
25-MAVZU: “Qarolar falsafasi”ning mazmuni va mohiyati
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga“Qarolar falsafasi” mazmuni va uning g‘oyaviy-badiiy ahamiyati haqida yangi bilim berish;o‘quvchilarda ota-onaga hurmat fazilatini yanada shakllantirsh;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Anbar Otin uzoq umr ko‘rmagan bo‘lsa-da, umriningko‘p qismini to‘shakda mixlangan holda o‘tkazgan. Ammo ukuchli iqtidor bilan birgalikda mustahkam irodaga ham ega
edi: «Falakijomakabud1 dastidin yuz dodki, – deb yozadiu. – bir yig‘inda haqni aytib, balog‘a qolib zinadan quvlang‘animda oyog‘im chiqib yotib qoldim.Yosh umrim hayf va rangim za’faron bo‘lib yotdim. Bormavjud kuchim kitob o‘qumoq va g‘azal abyot qilmoq ilaband bo‘ldi».«Qarolar falsafasi» Anbar Otin ijodidagi eng go‘zal adabiy
kashfiyotdir. U shoira shaxsiyatidagi ijtimoiy jur’at vajasoratning,yetuk salohiyat va ijodiy barkamollikning go‘zalnamunasidir.Anbar Otin adabiyotimiz tarixida ilk bor falsafiy-publitsistikyo‘nalishda ijod qildi. Tarixda «Risolayi falsafayisiyohon» («Qarolar falsafasi risolasi») nomi bilan saqlanibqolgan, bu asar Anbar Otin dunyoqarashi, tasavvuri haqidaboy ma’lumotlar beradi. Uning tarix, falsafa, axloq va
madaniyatimiz tarixining bilimdoni ekani ma’lum bo‘ladi. Uinson tanasidagi ranglarning mutlaqo ijtimoiy ahamiyat kasbetmasligini, uning qayerda yashashi va qaysi tilda gapirishiemas, balki olam va odamga munosabatiga ko‘ra farqli jihatlari
bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatib beradi.Qora so‘zining turli ma’no qirralarini izohlar ekan, shoiraijtimoiy hayotga, undagi tengsizlikka urg‘u beradi. Ijtimoiyadolatning
jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyatini o‘ziga xostarzda talqin qiladi.Anbar Otinning ayollar, ularning ijtimoiy-ma’naviy hayotdagio‘rni va ahamiyati haqidagi kuzatishlari bugun hamo‘ziningijtimoiy hamda badiiy-estetik dolzarbligini yo‘qotganemas.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Adiba ko‘plab buyuk allomalar nomini tilga oladi. Bundau qan day maqsadni ko‘zda tutgan?
«Baxti qarolar» ifodasini Anbar Otin qanday izohlagan?Uning nazarida haqiqiy baxti qaro kim?
Birinchi va ikkinchi qismlardagi ayrim abzas (xatboshi)-lar ning hozirgi o‘zbek tilidagi tabdilini yaratishga urinibko‘ring.
«Qarolar falsafasi» matnini qayta hikoyalash bo‘yicha musobaqalashing.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
26-MAVZU:Abdurauf Fitratning hayoti va ijodiy faoliyati. “Abulfayzxon”– ilk o‘zbek realistik dramasi.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Abdurauf Fitratning hayot va ijod yo‘li, boy adabiy me’rosi haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarni muntazam ravishda orasta kiyinishga o‘rgatish;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Abdurauf Abdurahim o‘g‘li Fitrat 1886-yil Buxoro shahridatug‘ildi. Dastlab eski maktabda, keyin Mirarab madrasasida,XX asr boshlarida Istanbulda tahsil oldi. U yerdaijod bilan jiddiy shug‘ullandi. O‘sha davrda «Munozara»,«Hind sayyohi bayonoti» singari nasriy asarlari hamda «Sayha» («Chorlov») nomli she’riy to‘plami chop etildi. 1917-yilaprelidan 1918-yil martigacha Samarqandda bosilgan «Hurriyat» gazetasiga muharrirlik qildi. 1918-yil Fitrat Toshkentgakeladi va asosan, adabiy, ilmiy-ma’rifiy ishlar bilan mashg‘ulbo‘ladi. 1921-yil Buxoroga taklif etiladi. Shu davrda Fitrattashabbusi bilan 70 nafar turkistonlik iqtidorli yoshlar Germaniyagao‘qishga yuboriladi.Fitrat 1923–1924-yillarda Moskva va Leningradda yashadi,Sharq tillari institutida ishladi. U yerda turk, arab,fors tillari va adabiyotidan masg’ulot berdi. Leningrad dorilfununiningprofessori bo‘ldi. Shu yillarda «Abulfayzxon», «Bedil»,«Qiyomat», «Shaytonning tangriga isyoni» kabi asarlar yozdi.Fitrat maktab o‘quvchilari uchun «Adabiyot qoidalari» masg’ulotligini,tilshunos olim sifatida o‘zbek tilining qoidalari to‘g‘risida«Sarf», «Nahv» kitoblarini yozdi. Uning musiqashunosliksohasiga doir «Shashmaqom», «O‘zbek klassik musiqasi hamuning tarixi», «Sharq musiqasi» kabi tadqiqotlari ham bor.1937-yil asossiz ravishda «xalq dushmani» degan ayblovbilan qamoq qa olinib, 1938-yil 4-oktabrda Toshkentning hozirgi Yunusobod tumani Bo‘zsuv qirg‘og‘ida otibtashlandi.Mustaqillik davrida Abdurauf Fitrat ijodi keng ommagaqayta yetkazildi. Uning hayoti va ijodi to‘g‘risida ayrim ilmiyrisolalar yozildi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Fitrat hayoti va ijodi haqida qo‘shimcha ma’lumot bering.
Dramani rollarga bo‘lib o‘qing.
Fojiaga asos qilib olingan tarixiy davr to‘g‘risida nimalarnibilasiz?
Ulfatning «Podsholik – qon bilan sug‘orilaturg‘on birog‘ochdir» degan fikriga munosabat bildiring.
Hakimbiyning Nodirshoh bilan munosabatini matndan misollarkeltirib izohlang.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
27-MAVZU: “Abulfayzxon” dramasi matni ustida ishlash
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
-o’quvchilarga“Abulfayzxon” dramasi, uning g‘oyaviy-badiiy ahamiyati haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarni insonlarga mehr-oqibatli qilib tarbiyalash;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Abdurauf Fitrat ijodining ma’lum bir qismini dramatic asarlar tashkil etadi. Ular orasida 1924-yilda chop etilgan«Abulfayzxon» fojiasi alohida o‘rin tutadi.Abdurauf Fitratning «Abulfayzxon» fojiasi birmuncha keskinvoqealarni tasvir doirasiga olgan asarlar sirasiga kiradi.Asarni mudhish bir ta’kid, ya’ni asarda Ulfat obrazi tilidanaytilgan «Podshohlik – qon bilan sug‘orilaturg‘on birog‘ochdir» asosiga qurilgan desak ham bo‘ladi. Chunki toj-utaxt orzusi ko‘zlarni ko‘r, qalblarni nochor qilishi mumkin.Bunga asardagi bir qancha voqealar ham dalil bo‘la oladi.Xususan, tarixiy dalillarga ko‘ra, Abulfayzxon taxtga o‘tirishuchun akasining bahridan o‘tgan edi. Xon yon-atrofidagi
ikkiyuzlamachi xoinlar dastidan, qolaversa, o‘zining nihoyatdakaltabinligi tufayli mag‘lubiyatga uchraydi. Asarning boshg‘oyasi ham zulm asosiga qurilgan tuzumning oxir-oqibatinqirozga yuz tutishini ta’kidlashga yo‘naltirilgan.
Kunlar o‘tgan sayin Abulfayzxonni marhumlar ruhi bezovtaqila boshlaydi: qo‘rqinchli tushlar ko‘radi. Xon atrofiborgan sari sotqinlarga to‘lib boradi. Zero, bunga faqatginauning o‘zi aybdor edi. Hatto eng ishonchli odamlaridan biriHakimbiy Eron shohi Nodirshoh bilan do‘stlashadi. O‘g‘liniyashirin ravishda Nodirshoh huzuriga yuboradi. Hakimbiy birtarafdan urushmaslik tarafdori bo‘lib ko‘rinsa ham, o‘z yurtinidushman qo‘liga topshirishi, dushman bilan yashirincha tilbiriktirishi, oxir-oqibat Eron shohining Buxoroni egallab olishi– bularningbarchasi millatparvarlik, vatanparvarlik nuqtayinazaridan oqlab ham, yoqlab ham bo‘ladigan hodisalar emas.Hakimbiy obrazida Abulfayzxon bilan birlashmagan, o‘z yurtinidushmanga emin-erkin topshirgan bir kimsa namoyonbo‘ladi. Hakimbiyni Ulfat orqali Abulfayzxon o‘z huzurigachaqiradi. Hakimbiy borishdan bosh tortadi va «Jo‘yborgaborib Xo‘ja Kalonning uylariga qo‘nsinlar, elning kattalarinichaqirsinlar», deb muzokara uchun joy tanlaydi.Fojianing keyingi sahifalarida xonning afsus-nadomatlari,yig‘lash-siqtashlari – umuman, nochor ahvoli beriladi. Yurtboshqaruvini qo‘lga olgan Rahimbiy Abulfayzxonni uy qamog‘ida saqlaydi. Fitrat shu o‘rinda Abulfayzxon bilan Rahimbiyniuchrashtiradi. Bu epizodda mahkum xon Rahimbiyva uning yaqinlariga qilgan yaxshiliklarini sanaydi. Rahimbiyesa xonni «Davlatimizning buyuk, buyuk teraklarini o‘zqo‘lingiz bilan yiqita berdingiz», deb xonning johilona siyosatiniqoralaydi. Har kim o‘z fikrida haqqa o‘xshab ko‘rinadi…Keyinroq Ulfat lahm qazib xon yoniga keladi. Xonesa qochishga jur’at etolmaydi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Abulfayzxon saltanatining inqirozini qanday izohlaganbo‘lardingiz?
Rahimbiy bilan Abulfayzxon obrazlarini qiyoslang.
Asardagi Qurbongul qanday obraz?
Xayol nima uchun o‘zini Siyovush deb ataydi? Sababinitushuntiring.
«Badiiy adabiyot va tarix» mavzusida ijodiy insho yozing.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
28-MAVZU: Cho‘lpon hayot va ijodi.“Kecha va kunduz” romani.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga Abdulhanid o’g’li Cho’lponning hayot va ijod yo‘li, boy adabiy me’rosi haqida yangi bilim berish; o‘quvchilarda yurtimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga shaxsiy munosabat bildirish malakasini shakllantirish; o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Choʻlpon (taxallusi; asl ismsharifi Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Yunusov) (1897, Andijon — 1938.4.10, Toshkent) — shoir, yozuvchi, dramaturg , tarjimon, tanqidchi va jamoat arbobi. Dastlab madrasada (1908—12), soʻngra rustuzem maktabida (1912— 14) oʻqigan. Sharq mumtoz shoirlari asarlarini mutolaa qilish va jadid matbuotini kuzatish yoʻli bilan adabiy, ijtimoiysiyosiy bilimini oshirgan. 1914 yil Toshkentga kelib, «Sadoi Turkiston» gaz. bilan hamkorlik qilgan. «Yangi Sharq», «Ishtirokiyun» (1920 yildan «Qizil bayroq», 1922 yildan «Turkiston») gaz.da adabiy xodim (1919—23), Xalq maorif komissarligi qoshidagi Ilmiy kengash (1921 yildan Oʻlka oʻzbek bilim hayʼati, 1922 yildan Ilmiy hayʼat)da rais (1920—23), «Buxoro axbori» gaz.da muharrir (1921—22), «Turon» teatrida direktor (1921; 1922—23), «Mushtum» jur. va «Darxon» gaz.da texnik muharrir, adabiy xodim (1922—23), Oʻzbek drama studiyasi (Moskva, 1924— 27) va Oʻzbek davlat drama teatrida adabiy emakdosh (192731), SSSR XKS va Sharq xalqlari markaziy nashriyotida tarjimon (Moskva, 1931—34), «Mushtum» va «Guliston» jur.lari hamda «Teatru» gaz.da adabiy xodim (jamoatchilik asosida, 1935—37).
Adabiy ijodi 1913—14 yillarda Andijonning ijtimoiy va madaniy hayoti haqida xabarlar yozish bilan boshlangan. 1914 y. Toshkentda M.Abdurashidxonov va U.Xoʻjayev bilan tanishish Choʻlponning milliy uygʻonish harakati namoyandasi sifatida shakllanishida muhim omil boʻlgan. Choʻlpon «Sadoi Turkiston» gaz.da dastlabki «Turkistonli qardoshlarimizga» sheʼri, «Qurboni jaholat», «Doʻxtir Muhammadyor» hikoyalari va «Adabiyot nadir?» maqolasini eʼlon qilib (1914), shu davr adabiyoti namoyandalari safidan oʻrin egallagan. Turkiston aholisining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy qolokdik sharoitida yashayotganining asosiy sababini Rossiyaning mustamlakachilik siyosatida koʻrgan Choʻlpon, boshqa jadidlar qatori, oʻz asarlari bilan xalqning madaniy va maʼrifiy saviyasini koʻtarishga kirishgan.Choʻlponning adabiy merosi sheʼriyat, nasr, dramaturgiya, publitsistik va adabiytanqidiy maqolalar hamda tarjimadan iborat.
Choʻlponning sheʼriy asarlari «Oʻzbek yosh shoirlari», «Uygʻonish» (1922), «Buloqlar» (1923), «Tong sirlari» (1926) va «Soz» (1935) toʻplamlarida, shuningdek, turli gaz. va jur.larda eion qshshngan. Ular gʻoyaviytematik yoʻnalishiga koʻra 2 guruhga ajraladi: sof lirika va ijtimoiysiyosiy lirika. Ishqiy kechinma va tabiat manzaralari tasvirlangan sheʼrlarida Choʻlpon jahon lirik sheʼriyatining mumtoz vakillari darajasiga koʻtarilgan, Sheʼrlari lirik qahramonning boy va goʻzal ruhiy olamini, tabiat manzarasini, tabiatda kechayotgan jarayonlarni katta mahorat bilan aks ettirgan. «Goʻzal», «Sezgi», «Sirlardan», «Men shoirmi?» singari sheʼrlari bilan barmoq vazniga asoslangan yangi oʻzbek sheʼriyatini yuksak taraqqiyot bosqichiga olib chikdi. Barmoq vazni Choʻlpon va Fitratning ijodiy izlanishlari bilan 20-yillarning boshlaridayoq yangi oʻzbek sheʼriyatining asosiy vazniga aylandi.Choʻlponning dramaturgiya sohasidagi dastlabki izlanishlari 1919 yilga oid. U shu yili «Temirchi», «Gunoh», «Choʻrining isyoni» singari kichik sahna asarlarini yozdi. 20-yillarning boshlarida esa Ch.ning «Yorqinoy», «Xalil farang», «Oʻldiruvchi» (1921), «Sevgi va saltanat», «Choʻpon sevgisi» (1922) pyesalari maydonga keldi (bu asarlarning aksari bizgacha yetib kelmagan). Choʻlpon «Turon» teatriga direktorlik qilgan yillarida sahna sanʼati va dramaturgiya «sir»larini, shuningdek, rus tilini puxta egallagani tufayli 1924 y. Moskvada tashkil etilgan oʻzbek drama studiyasiga adabiy emakdosh etib yuborildi. U hali rus tilini bilmagan vatandoshlariga moskvalik mashhur artist va rejissyorlarning maʼruzalarini tarjima qilib berishdan tashqari, oʻzi ham studiyachilar uchun sahna asarlari («Yorqinoy», «Yana uylanaman», «Qorovul uyqusi» (L.Sverdlin bilan hamkorlikda), «Uzun quloq bobo»)ni yozib, rus va yevropa dramaturglarining pyesalari (K.Gotssi, «Malikai Turondot», N.V.Gogol, «Tergovchi», V.N. Bill Belotserkovskiy, «Labbay», Molyer, «Xasis»)ni tarjima qilib berdi. Choʻlpon 1927 yilda Moskva va Boku drama studiyalari qatnashchilari bazasida Oʻzbek davlat namuna truppasi (1929 yildan Oʻzbek davlat teatri) tashkil etilgach, mazkur truppa (teatr) ning adabiy emakdoshi sifatida faoliyat olib bordi. Shu davrda uning kishilar va jamiyat hayotidagi nuqsonlarni hajv etuvchi «Mushtumzoʻr», «Hujum» (V.Yan bilan hamkorlikda, 1928), «Oʻrtoq Qarshiboyev» (1929) kabi pyesalari sahna yuzini koʻrdi. Choʻlpon ayni paytda teatr tarjimoni sifatida ham samarali ijod qilib, K.Goldonining «Ikki boyga bir qarol», Lope de Veganing «Qoʻzi bulok», U.Shekspirning «Hamlet», F.Shillerning «Bosmachilar», BillBelotserkovskiyning «Poʻrtana», S.Levitinaning «Hukm», A.Faykoning «Portfelli kishi», V.Tretʼyakovning «Naʼrangni tort, Xitoy!», Vs. Ivanovning «14—69 raqamli zirhli poyezd» pyesalarini oʻzbek tiliga oʻgirdi. Choʻlpon adabiy emakdosh, dramaturg va tarjimon sifatida M.Uygur bilan birga professional oʻzbek teatriga tamal toshini qoʻydi.
Choʻlponning adabiyot va sanʼat masalalariga bagishlangan faoliyati kichikkichik maqolalardan iborat boʻlsada, ularning ayrimlari dasturiy ahamiyatga ega. Choʻlpon 1914—15 yillarda yozgan «Adabiyot nadir?» va «Muhtaram yozuvchilarimizga» maqolalari bilan adabiyot va sanʼatning xalq va jamiyat oldidagi vazifasini, tarbiyaviymaʼrifiy ahamiyatini aniq belgilab berdi. U oʻzbek va xorijiy xalklar adabiyoti namoyandalari («Marhum Tavfiq Fikrat», «Ikki yuqotish», «Rizo Tavfiqbek», «Tagor va tagorshunoslik», «Ulugʻ hindi», «Joʻrj Dandon», «Katta maktab egasi», «Uvaysiy», «Ustodning xislatlari»), teatr va musika sanʼati («Abo Muslim», «Iblis», «Shayx Sanʼon», «Oydin», «Malikai Turondot», «Meyerxold teatri», «Tursunoy sahnada», «Ashulaga ishkiboz», «Qiziqlar», «Otabola sanʼatkor», «Bazmcholgʻu toʻdasi», «Ukraina bandurachilari»), til («Shohnoma»ning turkcha tarjimasi», «Tilimizning ishlanishi») va tarjima («Tarjima toʻgʻrisida jindak», «Soʻz, soʻz, suz») masalalariga bagʻishlangan maqolalari bilan 20-yillarda adabiy tanqid, sanʼatshunoslik, tilshunoslik va tarjimashunoslik sohalarining paydo boʻlishi va shakllanishiga katta hissa qoʻshdi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Cho‘lpon ijodi va uning nasriy asarlariga qisqacha izohbering.
«Kecha va kunduz» romanida qaysi davr voqealari bayonqilinadi?
Cho‘lpon ilk bahorni qanday tasvirlaydi? Adibning badiiymahoratiga baho bering.
Zebi tarbiya topgan oilaviy muhitni tavsiflang.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
29-MAVZU:“Kecha va kunduz” romani matni ustida ishlash
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga“Kecha va Kunduz”romani, uning g‘oyaviy-badiiy ahamiyati haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga e’tiqodli bo‘lishga o‘rgatish;
.o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
«Kecha va kunduz» romani Cho‘lpon ijodiy biografiyasidaham, o‘zbek romanchiligi tarixida ham alohida o‘rin tutadi.Chunki bu asarda Cho‘lponning hayotda orttirgan bilim vatajribalari, she’riyat va dramaturgiya sohasida erishgan badiiymahorati jamlandi. Shuning uchun romanni o‘qiganda unishoirona ko‘ngil egasi yozgani, ko‘p o‘rinlarda yozuvchininglirik kayfiyati yaqqol sezilib turadi.Cho‘lpon XX asr boshlaridagi Turkiston ijtimoiy muhiti,xususan, chorizmning bosqinchilik siyosatining ichdan yemirilibborayotgani, mahalliy amaldorlarning razil qilmishlarinireal aks ettiradi. Muallif millatparvar adib sifatida o‘zbekxalqining turmushida boshlangan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviyma’rifiyo‘zgarishlarni, yuragini o‘rtagan hayotiy muammolarnizo‘r mahorat bilan bayon etadi. Asar boshidagi oddiy biroilaning ma’naviy muhit tasviri bora-bora romanning badiiymatni mohiyati-negizida o‘zlik va dunyoni anglash, ma’rifatva hurlik kabi millat taqdiriga bog‘liq haqiqatlar bilan uyg‘unlashibketadi. Nasriy asarlarda ijodkorning tasvirlanayotganvoqea-hodisalarga nisbatan nuqtayi nazari muhim sanaladi.Bu jihat muallifning bosh badiiy g‘oyasi uchun xizmat qiladiganobrazlar tizimida, yaqin tarixdagi ijtimoiy tuzumgategishli masalalarning badiiy muhokama qilinishida ko‘rinadi.Shunga ko‘ra romanni to‘liq o‘qigan o‘quvchi e’tiborga molikbir qancha o‘ziga xos badiiy qahramonlarni juda yaxshieslab qoladi. Ularning muomala-munosabatlari, oralaridagiziddiyatlar, davr voqeligini baholashlari juda ishonarli badiiytalqin etiladi. Xususan, romandagi Akbarali mingboshining o‘zbaloyi nafsiga o‘ralashib, aysh-u ishratga berilishi, Miryoqubepaqaning ijtimoiy-ma’naviy tarafdan dinamiko‘sa boshlashjarayoni ko‘rsatiladi. Oxir-oqibat beg‘ubor bir qiz Zebiningayanchli qismati kitobxon qalbini larzaga soladi.Tasvir endi o‘n besh yoshga qadamqo‘ygan yoshgina Zebining bahor fasliga mos ochila boshlaganko‘ngil mayl-istaklariga borib taqaladi. Zebi barchayoshlarga o‘xshab o‘ynab-kulishni, dala-qirlarga chiqishni –kengliklarni orzu qiladi. Eshigini taqillatib hovliga kirgandugonasi Saltanatning ko‘ngli ham Zebining kayfiyatiga mos– bahor nafasiday pokiza, top-toza. Zebi dugonasining taklifidanjuda mamnun. Yozuvchi shu mamnuniyatni: «Ko‘ngil,orzu, sevgi, sevinch… bular hammasi Saltiga tomon uchadi,unga tomon otiladi, uni o‘rab, uni aylantirib, uni quchadi!»deya shoirlanib yozadi. Ammo Zebining otasi Razzoq so‘finingtundligi, qovog‘idan qor yozib turishi romanning birinchisahifalaridayoq o‘quvchi e’tiborini o‘ziga jalb etadi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Razzoq so‘fi tabiatiga xos jihatlar qanday obrazli ifodalarbilan tasvirlangan?
Zebining ota-onasiga xos bo‘lgan sifatlarni o‘zaro qiyoslang.Fikrlaringizni matndan misollar keltirib izohlang.
Asardagi Enaxon obrazini tavsiflang.
O‘lmasxonning ko‘kdagi oyga qarab, yerdagi «oyni» o‘ylashiniqanday tushundingiz, fikr bildiring.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
30-MAVZU:Erkin Vohidov. She’rlar va “Ruhlar isyoni” dostoni.
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
o‘quvchilarga Erkin Vohidovning hayot va ijod yo‘li, boy adabiy me’rosi haqida yangi bilim berish;
o‘quvchilarda yurtimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga shaxsiy munosabat bildirish malakasini shakllantirish; o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Erkin Vohidov 1936-yilning 28- dekabrida Farg’ona viloyatining Oltiariq tumanida o’qituvchi oilasida tug’ilgan. Otasi Oltiariqning o’qimishli, obro’li odamlaridan bo’lgan. U tarix fanidan masg’ulot bergan, so’ng turli rahbarlik lavozimlarida ishlagan. Ikkinchi jahon urushining dastlabki yillarida frontga ketib, bosh miyasida oskolka jarohati va o’pka shamollashi kasali bilan qaytib keladi, 1945- yilda o’ttiz uch yoshida Toshkentda Olmazordagi kasalxonada vafot etadi. Bir yildan so’ng bo’lajak shoirning onasi ham dunyodan o’tadi. Ikki qisqa umrning yolg’iz yodgori bo’lib, Erkin tog’asi qo’lida qoladi.«Otam frontda ekanida onam qishloq Sovetida sekretar vazifasida ishlar, qiyinchilik bilan kun kechirar edik. Jo’xori poyasini shimib tilimni qonatganim, bolalarga qo’shilib kunjara yeganim uchun onam yuzimga shapaloq urgani va o’zi kechgacha yig`laganini unutmayman. O’ylab qarasam, bolalik xotiralarimning ko’pchiligi she’rlarga, dostonlarga ko’chgan ekan. «Nido», «Quyosh maskani» poemalari, «Bolalik», «Oqsoqol», «Bolalik ekanda» she’rlari o’sha murg’ak tasavvur, ilk xotiralarning mevasi bo’lgan», — deb eslaydi shoir o’ksik bolalik yillari haqida.Toshkentda kechgan bolalik va o’smirlik yillarining eng yorqin esdaliklari shoir G’ayratiy tashkil etgan to’garak mashg’ulotlari va g’oyat olijanob hamda atroflicha bilimdon tog’asining xonadonida bo` lib turadigan adabiy suhbatlar bilan bog’liqdir. Chunki bu davralar unda badiiy so’zga ehtirom uyg’otdi, bo’lajak shoirni so’z go’zalligini his etishga o’rgatdi. G’ayratiyning to’garagiga qatnashib yurgan kezlarida, hali o’smir yoshida «Mushtum» jurnalida birinchi she’ri bosildi. She’r tagiga «22- maktab 7-«a» sinf o’quvchisi E. Vohidov deb yozilgan edi. Maktabni oltin medal bilan bitirgan Erkin Vohidov Toshkent davlat universitetining o’zbek filologiyasi fakultetida tahsil oldi. So’ng turli nashriyot va gazeta-jurallarda ishladi. Respublikamiz yoshlarining birinchi jurnali «Yoshlik»ning tashkilotchisi bo’ldi. Keyingi yillarda O’zbekiston Oliy majlisining bo’lim mudiri vazifasida ishladi. E. Vohidovning birinchi she’rlar kitobi «Tong nafasi» nomi bilan 1961- yilda chop etildi. Shundan so’ng uning «Qo’shiqlarim sizga», «Yurak va aql», «Mening yulduzim», «Nido», «Lirika», «Palatkada yozilgan doston», «Yoshlik devoni», «Charog’bon», «Dostonlar», «Muhabbat», «Hozirgi yoshlar», «Tirik sayyoralar», «Iztirob» kabi she’riy to’plamlari nashr qilindi. Buyuk rus shoiri Sergey Yesenin she’rlari va olmon shoiri Gyotening ikki kitobdan iborat ulkan «Faust» fojiasini o’zbekchalashtirishi Erkin Vohidov talantining yana bir qirrasini namoyish qildi. Uning qalamiga mansub «0ltin devor» komediyasi nafaqat yurtimizda, balki chet mamlakat sahnalarida ham qo’yildi. U O’zbekiston xalq shoiri va O’zbekiston Qahramoni unvonlariga musharraf bo’lgan ijodkorlardan.
U I va II chaqiriq Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputati. Hozir qoʻmita raisi vazifasida ishlamoqda. Keyingi yillarda Oʻzbekiston Oliy majlisining qoʻmita raisi vazifasida ishlamoqda. Uning birinchi kitobi «Tong nafasi» 1961 yilda chop etildi. Shundan soʻng uning «Qoʻshiqlarim sizga» (1962), «Yurak va aql» (1963), «Mening yulduzim» (1964), «Nido» (1964), «Lirika» (1965), «Palatkada yozilgan doston» (1966), «Yoshlik devoni»(1969), «Charogʻbon» (1970), «Quyosh maskani» (1972), «Tirik sayyoralar» (1978), «Sharqiy qirgʻoq» (1981), «Kelajakka maktub» (1983), «Muhabbat» (1984), «Hozirgi yoshlar» (1986), «Iztirob» (1991), «Yaxshidir achchiq haqiqat» (1992) kabi sheʼriy toʻplamlari nashr qilindi. Shoir inson ruhiyatining nozik va ilgʻash mushkul manzaralarini taʼsirchan aks ettiradi. Odamni komil koʻrmoq istagi uning sheʼrlari asosini tashkil qiladi
«Erkin Vohidov badiiy adabiyot daholari ruhini shodetgan, yangi o‘zbek adabiyoti darg‘alari duosini olgan, o‘zxalqi qalbiga chuqur kirib borgan san’atkordir. Bunday shoirhech qachon zavol ko‘rmaydi».
Abdug‘afur Rasulov,adabiyotshunos
«Erkin Vohidov dilbar rubobiy taronalari, asr armoni,fig‘oni darajasiga ko‘tarilgan dostonlari qatori g‘oyat noziklutf, beozor qochirimlar, ayni paytda istehzo, kinoya-kesatiqlar,o‘tkir ijtimoiy pafos bilan yo‘g‘rilgan hajviyoti, Benazir tabassumi bilan ham elimiz uchun ardoqlidir».
Umarali Normatov,adabiyotshunos
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Erkin Vohidov ijodiga qisqacha tavsif bering.
«Ruhlar isyoni» dostoni qanday tarixiy haqiqatga bag‘ishlangan?Uning yozilish tarixi haqida nimalarni bilasiz?
Dostonning to‘liq matnini o‘qing, rivoyatlarga munosabatbildiring. Ularning asar mazmun-mohiyatiga ta’siri haqidafikr yuriting.
Hind xalqi qachon mustaqillikka erishgan? Tarix masg’ulotidaolgan bilimlaringizga tayanib javob bering.
Dostondagi Nazrul Islom siymosiga tavsif bering. Uningqaysi sifatlarini qadrlaysiz?
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
31-MAVZU: Rauf Parfining hayoti va ijodi haqida qisqacha ma’lumot. Shoir she’riyatining o‘ziga xos jihatlari,
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga adabiyot, uning ma’naviyatni yuksaltirish vositasi sifatidagi ahamiyati haqidayangi bilim berish; .o‘quvchilarda yurtimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga shaxsiy munosabat bildirish malakasini shakllantirish; .o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Rauf Parfi (Tursunali Parfiyev) 1943-yil 27-sentabrda Toshkentviloyati, Yangiyo‘l tumanidagi Sho‘ralisoy qishlog‘ida tug‘ilgan.Dastlab o‘rta maktabda o‘qidi. Keyin ToshDUning filologiyafakultetida tahsil oldi. Shundan so‘ng Rauf Parfi adabiy jarayongafaol aralashdi. Respublikaning nufuzli adabiy nashriyotlarida,turli gazeta va jurnallarda faoliyat ko‘rsatdi.Shoirning «Karvon yo‘li» nomli birinchi she’rlar to‘plami 1968-yildanashrdan chiqdi. Shundan keyin uning «Aks-sado», «Tasvir»,«Xotirot», «Ko‘zlar», «Qaytish», «Sabr daraxti», «Sukunat», «Tavba»,«So‘nggi vido», «Sakina» kabi she’riy to‘plamlari chop qilindi.Tarjimon sifatida u Bayronning «Manfred», Nozim Hikmatning«Inson manzaralari», Karlo Kaladzening «Dengiz xayoli»,A. Tvardovskiyning «Zaytun novdasi» asarlari va boshqa ko‘plabjahon adabiyoti namoyandalarining she’rlarini o‘zbek tiligao‘girdi.Rauf Parfining o‘zbek she’riyatiga qo‘shgan hissasi yuksak baholanib,unga 1999-yil «O‘zbekiston xalq shoiri» unvoni berildi.Shoir 2005-yilda Toshkent shahrida vafot etdi.«Rauf Parfi she’riyati» degan ta’birning o‘ziyoq shoirningadabiy merosi, go‘zal she’rlari, ijodining umumpafosito‘g‘risida mulohazalar yuritishga undaydi. Shoir she’rlaridaVatan, ona, inson, tabiat mavzulari yetakchilik qiladi.Muhtaram o‘quvchi! Siz shoirning ulkan ijodiy merosiningbir qismidan bahra oldingiz. «Tong otmoqda», «Yomg‘iryog‘ar», «Yoz kechasi», «Yana qaytib keldim…», «Yurak»she’rlari ijodkorning nechog‘li favqulodda iste’dod sohibiekanligidan, tabiat lirikasi bilan inson «men»i uyg‘un vahamohang shakldatarannum etilganidan darak berib turibdi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Rauf Parfi tarjimayi holini yana boshqa dalillar bilan to‘ldirishgaharakat qiling.
Shoir she’rlarining o‘ziga xosligi va milliy xususiyatlarigae’tibor bering.
Siz tong otishini kuzatganmisiz? Sizning kuzatuvingiz bilanshoir she’rda tasvirlagan tong manzarasini o‘zaro qiyoslang.Bu borada shoir mahorati haqida nima deya olasiz?
Rauf Parfi she’rlarida qanday badiiy san’atlar qo‘llangan?
Shoir she’rlarida tabiat lirikasining o‘rni va ifoda tarzinimisollar asosida tushuntiring.
She’rlardagi inson ruhiy holatlari ifoda qilingan nuqtalarniajratib ko‘rsating.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
32-MAVZU: Mustaqillik davri adabiyoti
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga adabiyot, uning ma’naviyatni yuksaltirish vositasi sifatidagi ahamiyati haqidayangi bilim berish; o‘quvchilarda yurtimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga shaxsiy munosabat bildirish malakasini shakllantirish; o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
XX asr o‘zbek xalqining boy madaniyati va badiiy tafakkuritarixida alohida o‘ziga xos bosqich sanaladi. Bu davrdao‘zbek adabiyotining taraqqiyot yo‘lida realistik tasvir tamoyiliyetakchilik qildi; badiiy adabiyot ijtimoiy hayotga, insonlardardiga yaqinlashdi, qalamga olingan mavzular zamonbilan, mavjud umuminsoniy muammolar bilan bog‘landi.Eng muhimi, XX asr oxirida birorta o‘zbekistonlikning yodidanchiqmaydigan tari xiy voqea sodir bo‘ldi, ya’ni 1991-yil 1-sentabrida O‘zbekis ton mustaqillikka erishdi. Barchao‘quv dargohlarida o‘quv yilining birinchi kunida betakrorbayramona kayfiyat hukm suradi. Demak, o‘sha voqelikdankeyingi davr adabiyoti «Mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti»deb atalishi tabiiy sanaladi. Badiiy ijodning har bir yo‘nalishi– nazm, nasr va dramaturgiya mohiyat e’tibori bilanmustaqillik davrining mavzulari bilan boyidi. Bu holat o‘zbekadabiyoti tarixida yangi davr boshlanganidan darak beradi
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Mustaqillik davri she’riyati, nasri va dramaturgiyasi haqidao‘z fikrlaringizni bayon qiling.
Istiqlol davri she’riyatiga xos asosiy xususiyatlar nimalardaniborat?
Mustaqillik davri o‘zbek she’riyatinig eng muhim mavzularnisanab bering.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
33-MAVZU: Mustaqillik davrida nasr
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga adabiyot, uning ma’naviyatni yuksaltirish vositasi sifatidagi ahamiyati haqidayangi bilim berish; .o‘quvchilarda yurtimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga shaxsiy munosabat bildirish malakasini shakllantirish;o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish).
Badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy, dramatik asar)ni ifodali o‘qiy oladi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok eta oladi;
Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi:
mavjud axborot manbalari (kitob, ommaviy axborot vositalari, internet, lug‘at, ma’lumotnomalar, (audio-video yozuv), kompyuter, elektron pochta va boshq.)dan o‘quv maqsadlari doirasida foydalana olish va ulardagi materiallarga ongli munosabat bildirish, xulosa chiqarish, ibrat olish va o‘z faoliyatida qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Zamonaviy o‘zbek adabiyotida nasriy asarlar o‘z ko‘lamiva g‘oyaviy-badiiy jihatdan tasvir imkoniyatlarining kengligibilan ajralib turadi. Nasriy asar uchun har qanday hodisani– u katta yoki kichik bo‘lishidan qat’i nazar – badiiy tasvirvositalari, obrazli tafakkur, insonning barcha ruhiy kechinmalarie’tiboriga ko‘ra aks ettirish muhim sanaladi.Epik ko‘lamdor roman yoki qissalarni o‘qib, ma’lum birdavrning ijtimoiy-tarixiy hayoti, insonlarning turmush tarzi,o‘y-kechinmalari, ishq-muhabbatdek bebaho his-tuyg‘ularinitasavvur qilish mumkin. Ayni damda badiiy asar o‘z muallifiningdunyoqarashi, iste’dodi, shaxsiyatining kimligidan hamdarak beradi. Abdulla Qodiriy: «Yozuvchini, garchi shaxsantanilmasa ham, asarlarini o‘qib, qanday tabiatli shaxs ekaninig‘oyibona bilish, tasavvur qilish mumkin. Chunki u asarlarida,asosan, o‘z tabiatini, ruhini tasvirlaydi», deb juda o‘rinlifikrni yozgan edi.Mustaqillik davri o‘zbek nasri tarkibidagi ayrim namunalarbilan muhtaram o‘quvchilar quyi sinflarning «Adabiyot» masg’ulotliklariorqali tanishgan edi. Ammo uni yaxlit tasavvur qilishuchun bugungacha davom etayotgan adabiy jarayondan hamboxabar bo‘lishlari lozim.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Muhammad Alining «Sohibqiron o‘ylari» nomli «Ulug‘ saltanat» epopeyasi to‘rtinchi kitobidan olingan parchada buyukSohibqiron bobomiz Amir Temur davrida ro‘y bergan qaysitarixiy voqealar eslatib o‘tilgan?
Tarix fanidan olgan bilimlaringizga tayangan holda epopeyadanolingan parchadagi tarixiy haqiqatning badiiy ifodasihaqida o‘zaro fikr almashing.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Sana: “__” ___________ 201__-yil. .O‘qituvchi:
34-MAVZU:Mustaqillik davri dramaturgiyasi
MASHG’ULOTNING MAQSADI:
—o‘quvchilarga mustaqillik davri adabiyoti,mustaqillik davri dramaturgiyasihaqidayangi bilim berish;
o‘quvchilarni ommaviy madaniyat ta’sirlariga tushib qolmasliklari choralarini ko‘rishga o‘rgatish;
o‘quvchilarni o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘rgatish, mavzu yuzasidan olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlarga qo‘llay bilishiga erishish.
Mavzuga oid shakllantiriladigan kompetensiyalar:
Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;
O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi:
bilimlarini mustaqil ravishda oshirib borish, kundalik faoliyatda til qoidalariga amal qilish hamda nutqiy jarayonda egallagan bilimlarni to‘g‘ri qo‘llash;
FK-fanga oid kompetensiyalar
FK1- Adabiy-nutqiy kompetensiyalar (tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma bayon qilish)
FK2- Badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
Masg’ulot turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi.
Masg’ulot uslubi: an’anaviy.
Masg’ulot jihozlari: mashg’ulotlik,adabiyotshunoslik atamalari lug‘ati, mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, slaydlar, bukletlar, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar (audio, video, fotolavhalar, jadvallar) jamlanmasi.
MASG’ULOT REJASI
|
№
|
Mashg’ulotning tarkibiy qismi
(bosqichlari)
|
Ajratiladigan vaqt (reglament)
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5 daqiqa
|
2
|
Ma’naviyat daqiqasi
|
3
|
O‘tilgan mavzuni takrorlash
|
5 daqiqa
|
4
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
25 daqiqa
|
5
|
Mustahkamlash
|
5 daqiqa
|
6
|
O‘quvchilarni baholash
|
5 daqiqa
|
7
|
Uyga vazifa berish
|
MASHG’ULOTNING BORISHI:
Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashib, sinf xonasining masg’ulotga tayyorlik darajasini tekshirish, davomatni aniqlash.
Ma’naviyat daqiqasi: O‘quvchilar bilan kunning muhim iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-tarbiyaviy yangiliklari xususida qisqacha suhbat tashkil etish, ularga nisbatan o‘quvchilarning mustaqil yondashuvini tinglash, bahs-munozara uyushtirish.
O‘tilgan mavzuni takrorlash: O‘quvchilar bilan quyi sinflarda olingan bilimlarni og‘zaki yoki tarqatmali materiallar asosida takrorlash – savol-javob o‘tkaziladi.Mustaqil o‘qish uchun berilgan topshiriqlar o‘quvchilardan so‘raladi.
Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan quyidagi tushunchalar beriladi.
Muhtaram o‘quvchi! Siz jahon adabiyoti tarixidan joyolgan eng nodir dramatik asarlarning sahna talqinlariniko‘rgan, o‘zbek milliy dramalarining ko‘p namunalaridan
boxabar bo‘lishingiz kerak. Zero, ushbu adabiy turning yuzagakelishida o‘zbek mumtoz adabiyoti va xalq og‘zaki ijodiningta’siri bilan bir qatorda dunyo adabiyotining yetakchidramatik an’analari ham katta ahamiyat kasb etdi. Adabiyotshunoslikfani e’tiboridan dramaga xos adabiy-nazariyqonun-qoidalarga mos asarlarning sahnaga chiqishi XX asrboshlaridagi o‘zbek madaniy muhiti bilan bog‘liq, albatta.Jadid ma’rifatchilari dramatik asarlar o‘ynaladigan teatrsahnasiga ibratxona sifatida qarashgan edi. Teatr sahnalario‘z vaqtida taraqqiyot yo‘liga chiqayotgan xalq uchun bamisolioyina vazifasini o‘tadi. Shunga ko‘ra, hozirgi o‘zbekdramaturgiyasining o‘ziga xos uzoq tarix qa’ridan kelayotganadabiy-estetik umumiy asosi va o‘tgan asr boshlariga boribtaqaladigan yuz yillik tarixi bor. O‘zbek dramasi tarixidansiz «Padarkush» (Mahmudxo‘ja Behbudiy), «Abulfayzxon»(Fitrat), «Sohibqiron» (Abdulla Oripov) kabi ayrim namunalarnio‘qigansiz, albatta.Dramatik tur janrlaridan biri bo‘lgan komediyada muallifo‘z g‘oyasini xarakter, kulgi va shunga mos tanlanganvoqelikningsahnadagi badiiy talqini vositasida ifodalaydi.Fojia janrida esa qahramonlararo, mavjud ijtimoiy-ma’naviymuhitlararo haddan tashqari kuchli ziddiyatlar oqibati bo‘lganfojia ko‘rsatiladi; bu ayanchli vaziyat tufayli o‘quvchi yoki
tomoshabin qalbida achinish tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Yana bire’tiborli jihat shuki, o‘zbek dramaturgiyasi tarixida o‘zida harikki adabiy janrga xos xususiyatlarni jamlagan «Temir xotin»nomli (Sharof Boshbekov) tragikomediya ham mavjud. Uniko‘rgan yoki o‘qigan odam asarda qatnashayotgan obrazlarholidan ba’zan beixtiyor kuladi va ayni damda og‘ir mehnatostida ezilgan insonning fojiaviy holatidan qayg‘uga botadi,
chuqur o‘yga toladi.
Mustahkamlash: Mashg’ulotning ushbu qismida o‘quvchilar masg’ulot yakunida quyida berilgan topshiriqlar va savollarga javob beradilar:
Mustaqillik davrida qanday dramatik asarlar yozildi?Ulardan qaysi birlarini o‘qigansiz yoki tomosha qilgansiz?Taas surotlaringiz bilan o‘rtoqlashing.
Dramani rollarga bo‘lib o‘qing?
Nima uchun Erkin A’zam dramani «Tanho qayiq»deb nomladi?
Dramaning bosh qahramoni – Orol boboga xos fazilatlarniizohlang.
O‘quvchilarni baholash: O‘quvchilar masg’ulotdagi ishtirokiga ko‘ra belgilangan baholash mezonlari asosida baholanadilar. Baholar o‘quvchilarning kundalik daftarlarida va sinf jurnalida aks ettiriladi. Masg’ulotda faol ishtirok etmagan o‘quvchilar bilan ishlanadi.
Uyga vazifa: o‘quvchilarga uyga vazifa sifatida mazkur mavzuni o‘qib-o‘rganish, qo‘shimcha materiallar izlab topish va tushunchalarini boyitish topshiriq qilib beriladi.
MMIBDO’___________
Darsliklar
10-11-sinf adabiyot fanidan konspektlar
Related Posts
