Шимолий Кавказдаги Тамерлан (Амир Темур)
Жаҳон тарихидаги энг буюк ҳукмдор ва саркардалар қаторида Александр Македонский, Гай Юлий Тсезар, Наполеон Бонапарт, Александр Суворовлар қаторида Темурийлар салтанатининг асосчиси Темур ҳам бор. Эвропада у Тамерлан номи билан машҳур бўлиб, форс тилидан таржима қилинган «Тимур-ленг» лақаби «чўлоқ Темур» деган маънони англатади. Темур ўзининг иккинчи исмини бир сабабга кўра олди: 1362 йилда жангларнинг бирида оёғидан яраланиб, оқсоқланиб қолади.
Ҳаёти давомида Тамерлан Мўғулистон, Ғарбий Осиё, Форс, Ҳиндистон, Усмонли давлати ва Хитойга қарши кўплаб муваффақиятли ҳарбий юришларни амалга оширди. Шу билан бирга, энг муҳими, саркарда Олтин Ўрда билан кураши билан ёдда қолди. Ҳукмронлигининг биринчи кунлариданоқ Тамерлан бу давлатдан қўрқиб, унинг шарқий қисмида ўзининг сиёсий таъсирини ўрнатишга ҳаракат қилди. У Чингизхоннинг тўнғич ўғли Олтин Ўрда хони Тўхтамишга қарши учта юриш қилди. Замонавий Шимолий Кавказ ҳудудига кўплаб ҳарбий ҳаракатлар таъсир кўрсатди. Олтин Ўрдага қарши урушнинг асосий воқеаси шу эрда бўлиб ўтди: 1395 йилда Терекдаги жанг Ўрданинг мағлубияти билан якунланди. Жанг асосан ўзининг олдинги кучи ва таъсирини йўқотган Олтин Ўрданинг кейинги тақдирини олдиндан белгилаб берди.
Тамерлан 1386 ва 1394 йилларда Кавказга биринчи юришларини бошлади. Уруш билан у ҳозирги Шимолий Эрон, Озарбайжон, Арманистон ва Грузия ҳудудларини босиб ўтди. Грузия-тоғли армия кучли қўмондонни бир муддат ушлаб туришга муваффақ бўлди, аммо Тамерлан уларни мағлуб этишга муваффақ бўлди. Грузинлар ва нахлар шимолга, Катта Кавказ дараларига чекинишди. Тоғли йўллар ва довонлар Тамерлан учун стратегик жиҳатдан жуда муҳим эди. Дарёл дарасидаги қалъани эгаллаш мақсадида юришини давом эттиришга қарор қилди. Шунга қарамай, дарадаги улкан қўшинлар самарасиз бўлиб, Тамерлан чекинишга мажбур бўлди.
1395 йилда 300 минг кишидан иборат Тамерлан армияси Олтин Ўрдага қарши юриш бошлади. У Дербент яқинида тўпланиб, кейин Доғистон орқали ўтиб, Тўхтамишнинг олдинги отрядларини тор-мор қилди. Тамерлан Сунжа ва Терек дарёларини кесиб ўтиб, замонавий Кабардино-Балкария ҳудудига этиб борди. Айнан шу эрда, қадимги Джулат шаҳри яқинида, замонавий Майский шаҳридан унчалик узоқ бўлмаган жойда, 1395 йил 15 апрелда ХИВ асрнинг энг катта жанги бўлиб ўтди, у уч кун давом этди. Унда ярим миллионга яқин киши қатнашди. Тўхтамиш қўшини оғир мағлубиятга учради ва босқинчи Тамерлан Джулатни ер билан йўқ қилишни буюрди.
Ғалабадан кейин Тамерлан Тўхтамиш ва унинг иттифоқчилари қўшинининг қолдиқларини йўқ қилишга киришди. 1395 йилда у Черкес минтақасини вайрон қилди, Ғарбий Алан ҳукмдорлари Буриберди ва Буракан мамлакатини босиб олди, Шимолий Осетия ва Болкария тоғларида жойлашган Кули ва Таус қалъаларини забт этди, шунингдек, ҳудудда жойлашган Ихрон вилоятини бўйсундирди. Осетия ва Ингушетия.
Тамерлан Симсим мамлакатини — қадимги Чечен давлатини, машҳур Гудермес қишлоғини, Сулакдаги Алмак шаҳрини ва Чечен текислигини забт этишга кўп куч сарфлади. Унинг Чеченистонга қарши юриши шунчалик даҳшатли эдики, ўша йиллардаги воқеалар хотираси узоқ вақт давомида халқ оғзаки ижодида, масалан, «Оқсоқ-Темур» ҳақидаги афсона ва ривоятларда сақланиб қолди.
1396 йил бошида Тамерлан Волга бўйидаги Олтин Ўрда шаҳарларини забт этиш учун шимолга йўл олди. Муваффақиятли жанглардан сўнг қайтиб келган Тамерлан дам олиш учун Ставропол ўлкасидаги штаб-квартирасида Олтин Қўрғон тоғида чодир тикди. Ўша йилнинг баҳорида у яна Доғистонни босиб олишни давом эттирди, у эрда аварлар, лазгинлар ва бошқа тоғлиларнинг бирлашган армияси мағлубиятга учради. Кузда Тамерлан Закавказ, Сурия ва Кичик Осиёни босиб олиш учун Дербент орқали Шимолий Кавказни тарк этди.
Тоғлилар билан бўлган жангларда Тамерлан Шимолий Кавказни ўзи учун ҳимоя қила олмаслигига амин эди. Унинг давлатининг чегаралари тизмада қолди. Шу билан бирга, Тамерланнинг Шимолий Кавказга юриши ўчмас излар қолдирди: кўплаб йирик қадимий шаҳарлар ва юзлаб қишлоқлар бутунлай йўқ бўлиб кетди, маҳаллий аҳолига жиддий таъсир кўрсатди. Босқин охир-оқибат Олтин Ўрдани заифлаштирди, у 15-аср давомида ўз кучини тикламай, алоҳида хонликлар ва мулкларга парчаланиб кетди.
Кизикарли маълумотлар
Шимолий Кавказдаги Тамерлан (Амир Темур)