Скачать Китоби Канзи Шифо Точики 2020 1.0 APK

СИНО / “КНИГА ИСЦЕЛЕНИЯ” / ФИЛОСОФИЯ / МАТЕМАТИКА / ГЕОМЕТРИЯ / ЕВКЛИД / СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ / ABUALI IBN SINO / BOOK OF HEALING / PHILOSOPHY / MATHEMATICS / GEOMETRY / EUCLID / COMPARATIVE ANALYSIS / “КИТОБ-УШ-ШИФО” / ФАЛСАФА / УқЛИДУС / ТАҳЛИЛИ МУқОИСАВӣ

ЗАМИНАҳОИ НАЗАРИЯВИИ МАСОИЛИ ГЕОМЕТРӣ ДАР “КИТОБ-УШ-ШИФО”-И АБӯАЛӣИБНИ СИНО Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

СИНО / “КНИГА ИСЦЕЛЕНИЯ” / ФИЛОСОФИЯ / МАТЕМАТИКА / ГЕОМЕТРИЯ / ЕВКЛИД / СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ / ABUALI IBN SINO / BOOK OF HEALING / PHILOSOPHY / MATHEMATICS / GEOMETRY / EUCLID / COMPARATIVE ANALYSIS / “КИТОБ-УШ-ШИФО” / ФАЛСАФА / УқЛИДУС / ТАҳЛИЛИ МУқОИСАВӣ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Абдулакимова Ҷ.А.

Дар мақола муаллиф фаслҳоириёзии асари барҷастаи феҳрастии Абӯалӣ ибни Сино “Китоб-уш-шифо” -ро дар масъалаҳои марбут ба илми риёзӣ, геометрия ва планиметрия омӯхтааст. Қайд мешавад, ки дар баробари он, ки китоби Ибни Сино фарогири илмҳои зиёде аст, дар он инчунин дар заминаи асари атиқии «Ибтидо»-и Уқлидус таҳқиқоти илми риёзӣ анҷом дода шудааст. Муаллифи мақола таҳлили мухтасари монандӣ ва тафовути байни ду асари бузургро анҷом дода, ҳамчунин ба иловаҳо ва истисноҳои Сино ишора кардааст. Муаллиф асари Синоро ҳамчун воситаи таълимии дастрас ва фаҳмо дар омӯзиши асосҳои математика арзёбӣ мекунад. “Китоб-уш-шифо ” якчанд консепсияи пешқадами олимони шарқро дар бар мегирад, ки барои рушди минбаъдаи илми математика , назарияи таносуб ва ададҳо заминаи мусоид фароҳам овардааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Абдулакимова Ҷ.А.

Вежагиҳои тарҷумаи китоби «Шараф ун-набӣ»
НИГОҳЕ БА ЗИНДАГИНОМА ВА ОСОРИ ХОҷА НАСИРУДДИНИ ТӯСӣ
The importance and significance of Tograi isfahani`s compositions i n the field of chemistry”
НАЗАРЕ БА ФАРҳАНГНИГОРИИФОРСУ ТОҷИКДАРАСРҳОИ ХVI-ХIХ
САҳМИ ИОСИФ САМУИЛОВИЧ БРАГИНСКИЙ ДАР ТАҳқИқИ ОСОРИ КАМОЛИ ХУҷАНДӣ
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

“THEORETICAL FOUNDATIONS OF THE MATHEMATICAL CHAPTERS OF “ KITOB-ASH-SHIFO ”(BOOK OF HEALING) ABUALI IBN SINO

In her article the author canvasses the mathematical chapters of the outstanding encyclopedic work belonging to the pen of Abuali ibni Sino titled as “Kitob al-Shifo” in matters relating to mathematical science, geometry and planimetry. Alongside with the fact that the book of Abuali ibn Sino contains a lot of information concerned with sciences, it conducted the study beset with mathematical sciences based on the ancient work of Euclid called as “Beginnings” as well. The author of the article carries out a brief comparative analysis dealing with similarities and differences between the two great works pointed to Abuali ibn Sino ‘s additions and exceptions. The author evaluates Abuali ibn Sino ‘s works as an accessible and understandable textbook in the study of mathematical foundations. In “Kitob-ash-Shifo” several innovative concepts of Eastern scholars are combined, which provided the subsequent basis for the development of mathematical science, the theory of relations and numbers.

Текст научной работы на тему «ЗАМИНАҳОИ НАЗАРИЯВИИ МАСОИЛИ ГЕОМЕТРӣ ДАР “КИТОБ-УШ-ШИФО”-И АБӯАЛӣИБНИ СИНО»

УДК 001(09)(575.3) ББК 72.3

ЗАМИНАХОИНАЗАРИЯВИИ Абдулакимова Цанатой Абдурауфовна, номзади

МАСОИЛИГЕОМЕТРЙДАР илмщои педагогика, дотсенти кафедраи МТМ ва

“КИТОБ-УШ-ШИФО”-ИАБУАЛИ ТИ-и МДТ “ДДХ ба номи академик Б.Гафуров

ИБНИ СИНО (Тоцикистон, Хуцанд)

“ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ Абдулакимова Джанатой Абдурауфовна,

МАТЕМАТИЧЕСКИХ ГЛАВ кандидат педагогических наук, доцент кафедры

“КИТОБ-АШ-ШИФО” (“Книга МПМ и КИ ГОУ “ХГУ имени акад-

исцеления”) АБУАЛИИБН СИНО” БГафурова(Таджикистан, Худжанд)

“THEORETICAL FOUNDATIONS OF Abdulakimova Janatoy Abduraufovna, Associate

THE MATHEMATICAL CHAPTERS Professor of MTM and TI under the SEI “KhSU

OF”KITOB-ASH-SHIFO “(BOOK OF named after acad. B.Gafurov (Tajikistan,Khujand),

HEALING) ABUALIIBN SINO E-MAIL: ajanatoy@mail.ru

Вожа^ои калиди: Сино, “Китоб-уш-шифо”, фалсафа, математика, геометрия, Уцлидус, таулили муцоисави

Дар мацола муаллиф фаслуоириёзии асари барцастаи феурастии Абуали ибни Сино “Китоб-уш-шифо” -ро дар масъалауои марбут ба илми риёзи, геометрия ва планиметрия омухтааст. Цайд мешавад, ки дар баробари он, ки китоби Ибни Сино фарогири илмуои зиёде аст, дар он инчунин дар заминаи асари атиции «Ибтидо»-и Уцлидус тауцицоти илми риёзи анцом дода шудааст. Муаллифи мацола таулили мухтасари монанди ва тафовути байни ду асари бузургро анцом дода, уамчунин ба иловауо ва истисноуои Сино ишора кардааст. Муаллиф асари Синоро уамчун воситаи таълимии дастрас ва фаумо дар омузиши асосуои математика арзёби мекунад. “Китоб-уш-шифо” якчанд консепсияи пешцадами олимони шарцро дар бар мегирад, ки барои рушди минбаъдаи илми математика, назарияи таносуб ва ададуо заминаи мусоид фароуам овардааст.

Ключевые слова: Сино, “Книга исцеления”, философия, математика, геометрия, Евклид, сравнительный анализ

В статье автор подверг анализу математические главы выдающегося энциклопедического произведения Абуали ибни Сино “Китоб-аш-шифо” относительно вопросов, касающихся математической науки, геометрии, планиметрии. Отмечается, что книга Абуали ибн Сино содержит множество сведений о науках, кроме того, в ней также проведено исследование математических наук на основании античного произведения Евклида “Начала”. Автор статьи осуществила краткий сравнительный анализ сходства и различий обоих великих произведений, указала на дополнения и исключения Абуали ибн Сино. Автором дана оценка произведения Абуали ибн Сино как доступного и понятного учебного пособия в изучении математических основ. В “Китоб-аш-шифо” объединены несколько новаторских концепций восточных ученых, положивших впоследствии основу для развития математической науки, теории отношений и чисел.

Keywords: Abuali ibn Sino, Book of healing, philosophy, mathematics, geometry, Euclid, comparative analysis

In her article the author canvasses the mathematical chapters of the outstanding encyclopedic work belonging to the pen of Abuali ibni Sino titled as “Kitob al-Shifo” in matters relating to mathematical science, geometry and planimetry. Alongside with the fact that the book of Abuali ibn Sino contains a lot of information concerned with sciences, it conducted the study beset with mathematical sciences based on the ancient work of Euclid called as “Beginnings” as well. The author of the article carries out a brief comparative analysis dealing with similarities and differences between the two great works pointed to Abuali ibn Sino^s additions and exceptions. The author evaluates Abuali ibn Sino^s works as an accessible and understandable textbook in the study of mathematical foundations. In “Kitob-ash-Shifo” several innovative concepts of Eastern scholars are combined, which provided the subsequent basis for the development of mathematical science, the theory of relations and numbers.

Тахдввули сохди илмх,ои гуногун дар доираи асри Х дар бештари мавридх,о чун давраи Эх,ёи бузурги Шар; дониста мешавад. Давраи мазкур дар батну магзи худ як катор нишонаи назаррасе дорад, ки аз байни онх,о ба сах,наи таърих ва илм падидор шудани симову шахсиятх,ое, ки бо кудрат, засосу мичоз ва илму заковати худ аз олимону файласуфони

бузургтарини Аврупо дахчанд бузургтар буданд, номбар кардан мумкин аст. Ба зумраи ин гуна шахсиятхо – Абуалй ибни Сино низ шомил аст, ки дар симои худ файласуф, олими сохибхирад, риёзидону табиби мохиру бехамторо тачассум кардааст. Фалсафа ва дониши Абуалй ибни Сино дар низоми файласуфии созмондодашудаи у зохир мешавад, ки бахри ноил шудан ба афкор ва аъмол, ха;и;ат ва некуй, тафаккури назариявй ва шуури амалй равон карда шудааст.

Хдёти на чандон тулонй ва пурталотум, аммо пурбори илмии у ба ворисону пайомадагон мероси бузурги илмиро ато кардааст, ки дар таърихи тамаддуни чахон назираш мавчуд нест. Тиб;и шумор, Абуалй ибни Сино муаллиф ё ба андешаи дигар, сохиби 456 таълифот ба забони арабй ва 23 асар ба забони форсии дарй мебошад.

Аз фаросот ва заковати Абуалй ибни Сино сухану гуфторхои зиёде вучуд доранд, ки дар бештари маврид ба афкору чахонбинии у нисбат ба фалсафа ва илми тиб бахшида шудаанд. Аммо мавриди таваччухи Сино ба риёзиёт (арифметика, геометрия, алчабр) дар доирахои илмй кам сухан меравад. Бояд ;айд кард, ки у илми риёзиро аз савдогари машхури Бухоро Махмуди Массох омухта буд. Пас аз ин падараш тасмим гирифт, ки Абуалии чавонро ба шогирдии олими шахир Абуабдуллохи Нотилй бахри тахсилу омузиши усулхои тахлили муназзам гузорад. Аммо устодаш ба зудй эхсос мекунад, ки шогирдаш фалсафа, таълифоти У;лидус ва Батлимусро бо нигохи тозаву равшан дарк намудааст. Ба Абуалии чавон кор бо маъхазхо ва асархои риёзидонхои ;адим душворие надошт, зеро барои у хамаи иттилооти мавчуда оиди арифметика, алчабр, хандаса туфайли тафаккури бемисл ошкор шуда буд.

Махсули чунин талош ва омузишхои паёпай дар асари машхуртарини у “Китоб -уш-шифо” ифода гардид, ки фарогири улуми зиёде аст. Махз дар китоби фехрастии мазкур иборат аз 18 чилд, як фасли бузург ба илми математика бахшида шудааст.

Боиси тазаккур аст, ки илми араби асрхои миёна, ки дар рушди тафаккури илмии тамоми доираи илмии худуди бузурги Осиё такони азимеро додааст, дар китоби Ибни Сино дар шакли фехраст чамъбаст, танзим ва инкишоф дода шуд. Дар китоби худ Сино ягон барномаи нави илмии куллан навро пешниход накардааст, аммо хамзамон “Китоб-уш-шифо”, бешубха, дар доираи илм асари бехамтову беназир махсуб мешавад.

Беназир будани асари мазкур дар он зохир мегардад, ки дар он махсусияти тамаддуни илмии асрхои миёнаи ислом ифода ёфтааст, ки хам аз тамаддуни ати;а ва аз тамаддуни Аврупои гарбии асримиёнагй тафовути назаррас дорад. Ба андешаи А.В.Сагадеев, “Хусусияти мазкур дар он аст, ки олимони мусулмони асрхои миёна кушиш мекарданд, ки робитаро байни дониши назариявй ва амалй, аз чумла илми амалии на танхо маънавй ва сиёсй, балки дар мачмуъ хаёти истехсолй ва хамаруза му;аррар намоянд. Бехуда нест, ки файласуфони барчаста дар аксари мавридхо дар асрхои миёнаи ислом ба сифати мушовирони дарбории хокимон, табибони амалкунанда хидмат мекарданд” (6, 61).

Хусусияти зикршудаи илми асримиёнагии исломй дар таснифи таълифшудаи Ибни Сино, ки тиб;и он асархои фехрастии худро эчод мекард, ифода шудааст. Дар пайравии Арасту у дониши фалсафиро ба ду соха тасниф кардааст, ки яке ба салохияти улуми назариявй ва дувум ба салохияти улуми амалй дохил мешавад. Дар заминаи таснифи мазкур муносибати предмети дониш ба амалхои аз инсон ичрошаванда ;арор дорад, ки тиб;и он улуми назариявй ашёи аз фаъолияти инсон новобаста, улуми амалй аслан фаъолияти инсониро мавриди тах;и; ;арор медиханд. Манти; чун илми “тавсифй” мабдаи хамаи илмхои бо;имонда эътироф мешавад (5, 216-217).

Тиб;и таснифи Сино ба улуми назариявй физика, математика ва метафизика шомиланд. Пайдархамии илмхои зикршударо бахо дода, Сино се илмро чунин тавсиф медихад, ки аз ин се улум илми табий ба инсон бештар равобити наздик дорад, аммо дар холоти номафхум зиёд аст; дар риёзиёт номафхумй ва гирехот камтар аст, зеро он аз харакот ва тагйирот дур афтодааст ва дар улуми метафизика на ашёи чузъй, балки моддй ва холоти ба он мансуббуда, омухта мешавад.

Абуалй ибни Сино дар осори нисбат ба илми математика андеша ронда таъкид мекунад, ки ба таркиби он арифметика, хандаса (геометрия), ситорашиносй ва назарияи муси;й дохил мешаванд.

Афкор ва назари Сино дар “Китоб-уш-шифо” аслан мабдаи фалсафй доранд, аммо як ;исмати он бевосита ба илми математика чун ;исми мухими чахонбинии бехамтои у нисбат ба холоти во;еии табиат бахшида шудааст.

Бояд кайд кард, ки кисмати аввали “Китоб-уш-шифо” ба манти;, мохият ва масоили он бахшида шудааст.

Кисмати дувуми асар физика ном гирифта, дар он принсипхои асосии фалсафа оид ба улуми табий, таълимот дар бораи модда ва шакл, харакат, ва;т ва фазо, ибтидо ва интихо, назарияи тавлид ва фанои ашё ва холот мавриди тахлил карор гирифта, дастовардхои улуми маъданшиносй, иклимшиносй, улуми равоншиносй ва гносеология, ботаника ва зоология хусни чамъбаст дода шудааст.

Кисмати сеюми “Китоб-уш-шифо” хамаи улуми дар даврони зиндагии Сино маъмулии риёзй – геометрия, арифметика, муси;й ва ситорашиносиро дар бар мегирад.

Кисмати чоруми китоби мазкур ба масоили фалсафа (метафизика) бахшида шуда, асари бузургро хусни анчом мебахшад (3, 16-17).

Бояд кайд кард, ки мутавозй бо “Китоб-уш-шифо” у дар Исфахон баёни мухтасари “Ибтидо”-и Уклидус, арифметика ва муси;иро пешкаш намуд, инчунин шархи “ал-Мачист”-и Батлимус мутаалли; ба илми риёзй анчом дод.

Боиси тазаккур аст, ки чанбахои математикии андешахои Ибни Сино дар мадди назари олимони муосир тад;и;и пурраи худро наёфтаанд. Баъзе аз масоили чузъии математикй дар рисолаву ма;олахо ба чашм мерасанд, аммо вобаста ба он, ки мероси Сино танхо аз чихати ахамияти фалсафй ва тиббй омухта шудааст ва шухрат пайдо кардааст, афкори риёзии у мавриди тахлили чукур ва истифодаи умум дар раванди таълими муосири математика карор нагирифтааст. Барои шиносой бо ин масъала баррасии манбаи асосии афкори риёзии Ибни Сино, аз чумла дастхати “Китоб-уш-шифо” ахамияти хоса дорад.

Дастхати “Китоб-уш-шифо” дар Лейден дар Китобхонаи донишгохи Лейден, тахти раками 1445, инчунин дар Лондон дар Китобхонаи маркази ^индустон, тахти раками 447/1 махфузанд. Он аз 664 сахифа иборат буда, кисми ба риёзиёт – геометрия, астрономия, арифметика, назарияи мусикй бахшидашуда 238 сахифаро ташкил медихад. Дастхат бо хати настаъли; навишта шудааст.

Кисми геометрия дар “Китоб-уш-шифо” асосан аз баёни мухтасари шархи “Ибтидо”-и Уклидус, бештар бо номи “Мухтасари Уклидус” машхурбуда иборат аст (3).

Кисми ситорашиносй ба таври мухтасар “ал-Мачист”-и Батлимус, бештар бо номи “Мухтасар ал-мачисти” фаро гирифтааст.

Кисми арифметикии “Китоб-уш-шифо”коркарди китоби “Арифметикаи Никомах аз Гераса” мебошад, аммо боиси тазаккур аст, ки дар ду кисми аввали китоб номи муаллифи асари мавриди шарх зикр шудааст, аммо дар ин кисмат номи Никомах номбар нашудааст (8, 26-27).Кисми геометрияи “Китоб-уш-шифо” “Китоб-ал-усули хандаса”, фаслхои алохидаи он “Маколот” номгузорй шудааст. Дар мавриди чумлахо, масалан назария ё масъала, онхо “шакл” ном гирифтаанд. Барои назарияхо Сино дар аввал мафхуми лафзй медихад, баъдан бе ручуъ ба исботи он шуруъ мекунад.

Китоби аввал аз 46 чумла иборат аст. Дар аввал тахти номгуи мафхумхо 23 мафхум оид ба нукта, хат, хатти рост, хатти оддй (ё сатх), кунч дар хамворй, перпендикуляр, кунчи рости перпендикуляр, кунчи кунд, кунчи тез, худуди порча, чисм, давра, маркази давра, нимдавра, кутр, чисмхои дорои хатхои рост, секунча, секунчахои баробартараф, секунчахои кунчхояш гуногун, мураббаъ, росткунча, ромб, трапетсия, бисёркунчахо, ки онхоро Ибни Сино “мухаммас” ва “мусаддас” меномад, инчунин хатхои параллел оварда шудааст. Ба хар кадоме аз мафхумхои дар боло зикршуда дар доираи як ё ду чумла шарх оварда шудааст.

Баъдан казия оварда мешавад, ки дар шакли як чумла, мисол: “Байни ду нуктаи дилхох хатти рост гузаронида мешавад” ё ” Хдмаи кунчхои рост баробаранд”. Пас аз казияхои мазкур аксиомахо оварда шудаанд, масалан: “Ду ашёи ба як ашё баробар, баробаранд”.

Дар ;иёс бо “Ибтидо”- и У;лидус баъзе аз мафхумхо шархи пурра, инчунин дар як маврид чумлаи худро дар шарх илова кардааст. Дар мавриди ;азияхо низ шарх ва илова шудаанд. Дар баъзе мавридхо Сино чумлахоро бо сабаби шабохат доштан бидуни назар ва зикр гузоштааст. Инчунин дар китоби аввал на;шахо мавчуданд, ки на;шахои У;лидусро такрор мекунад, аммо бидуни чумла. Дар баъзе мавридхо Сино барои исбот илова ворид кардааст. Масалан, хангоми исботи чумлаи 15 аз Уклидус: “Агар ду хатти рост хамдигарро бурида гузаранд, кунчхои баробарро дар кулла ба вучуд меоранд”, Сино овардааст: “Ва дар акси хол, агар баробар бошанд, хангоми бурида гузаштани ду хат, ин хатхо рост мебошанд. Дар холати акс, хатти АЕ

бо хатти ЕС ба тараф (аммо на рост) пайваст мешаванд, он гох кунчи GEC ба кунчи ВЕС баробар мешавад, ки ин имконнопазир аст (8, 26).

Китоби дуюм аз 16 чумла иборат аст. Дар аввал чун анъана мафхумхо оид ба чисмхои хандасавй бо шарху иловахои Сино оварда мешаванд. Масалан, Уклидус мегуяд: “Дар бораи хама гуна параллелограмм мегуянд, ки он байни ду хатти рости кунчи ростро ба вучуд оваранда сохта мешавад”. Сино чумлаи зерин овардааст: “Квадрат ва хама гуна чисми хамвори росткунчаи байни ду хатти рост сохташудае, ки кунчи ростро хосил мекунанд, дар мукобилаш хати шикастаро ба вучуд меоранд”.

Бояд гуфт, ки дар китоби дуюм Сино истилохоти амали зарбро, ки олимони юнонй ва эллинй танхо нисбат ба ададхо истифода мекарданд, нисбат ба бузургихои (хандасавй), кадами нав дар васеъ кардани мафхуми адад то адади натуралй аз чониби Насираддини Тусй мебошад. Ин гуна истилохотро Сино дар тамоми чумлахои китоби дуюм истифода мекунад. Хдмчунон Сино дар кисматхои бокимондаи китоби дуюм шарху иловахоро нисбат ба китоби Уклидус овардааст. Масалан, дар чумлаи 14 Уклидус гуфта шудааст: “Квадрате, ки ба чисми хаташ рост баробар сохта шавад”. Сино ба чои чисми хатхояш рост, чисми мушаххаси секунчаро мегирад: “Квадрате сохта шавад, ки ба секунчаи мазкур баробар аст”.

Китоби сеюм аз 36 чумла иборат аст. Дар он мафхумхо хамагй 9-тоанд. Дар китоби мазкур мафхумхо асосан оид ба давра, кутри он ва нимкутри он оварда шудаанд. Дар ин китоб Сино шархро нисбатан мухтасар овардааст. Масалан, Уклидус гуфтааст: “Агар ду давра ба хамдигар аз дохил расанд ва марказхои онхо фаро гирифта шуда бошанд, хари рости марказхои онхоро пайвасткунанда, ба нуктаи расиши даврахо рост меояд” ва “Агар ду давра бо хам аз берун расанд, хатти росте, ки марказхои онхоро пайваст мекунад, аз нучтаи расиши онхо мегузарад”. Сино ин мафхумро муъчазтар овардааст: “Хатте, ки марказхои ду давраи ба хам расандаро пайваст мекунад, дар хамон нукта чойгир мешавад”.

Тафовути ин китоб аз китобхои дигар дар он аст, ки исботи чумлахо тарики якчанд накша баррасй мешавад. Масалан, чумлаи 35 тарики шаш накша исбот шудааст.

Китоби чорум аз 17 чумла иборат буда, дар он аз 7 мафхуми Уклидус танхо як мафхум -мафхуми 2 бокй мондааст. Маълум аст, ки дар давраи Герон оид ба зарурат надоштани ин мафхумхо андешае мавчуд буд ва Сино инро амалй намуд. Дар китоби мазкур сухан дар бораи доира меравад, ба чои чисмхо истилохи доира истифода мешавад. Пас аз чумлаи чорум Сино чумла, накша ва исботи он оварда мешавад: “Дар хама гуна секунча, агар ду кунчи он бо хатти рост бурида шаванд, хатхои мазкур дар дохили секунча албатта пайваст мешаванд, ба монанди хатхои BD, CD аз секунчаи АВС. Дар холати акс, берун аз секунча чун хатхои ВЕ, СЕ – он гох хати ЕВС – кисми [кунчи АВС] аз кунчи бутуни АВС (ки гайриимкон аст) калон мешавад ва агар хатхои BG, GC тарафхои АВ, АС дар нуктахои Н ва Т бурранд, он гох сатхи ВНСТ бо хатхои рост махдуд мешавад, ки ин гайриимкон аст”:

Китоби панчум аз 24 чумла иборат аст. Аз китоби Уклидус Сино мафдуми 11-умро истисно карда, 2 мафдумро илова кардааст. Хдмагй шумораи мафдумдо 19-ро ташкил мекунад.

Пас аз мафдуми дадум Сино мафдуми таносубдои таркибиро меорад ва онро мафдуми мудими назарияи таносубдо мадсуб медонад. Ин гуна таносуб дар айни замон косили ду ё якчанд таносуб номида мешавад, масалан:

Дар ишорадои мазкур мафдуми Ибни Синоро дар шакли зерин навиштан мумкин аст: агар

таносуби – ва — мавчуд бошад, барои таносуби таркибии – досил мешавад: – = — x –

Назарият Синоро оид ба таносубдои таркибй минбаъд диккат зодир намудани Умари Хайём идома дод, ки дар заминаи назарияи таносубдои таркиби мафдуми ададро васеъ гардонд. Дар заминаи шарди Сино Хайём консепсияи нави ададро баён намуд. У консепсияи худро нисбат ба консепсияи атика, аз чумла консепсияи Арасту оид ба адад мукобил мегузорад. Хдма гуна таносуб акнун бо ададдо, ё бо ададдо дар мафдуми худ ё ракамдои ирратсионалй ифода меёбад. Тартиб додани таносуб акнун бо зарб намудани ададдо сурат мегирад ва таносубдо ба таври комил вазифаи чен кардани бузургидои гуногунро пайдо мекунанд.

Тафовути ин китоб дар он аст, ки Сино чои якчанд мафдумро аз китоби Уклидус иваз намуда, шарди мухтасари онро додааст.

Китоби шашум аз 30 чумла иборат аст. Се мафдуми аввал шард дода шуда, мафдуми чорум аз эътибор сокит шудааст, мафдуми панчум ба китоби панчум чойгир карда шудааст. Мафдумдои бокимондаи китоби Уклидусро Абуали ибни Сино ба таври омехта чойгир намудааст. Бояд тазаккур дод, ки у дар исботи чумлаи 8 аз Уклидус фарк мекунад ва нисбатан кутод аст: “Кунчи А аз секунчаи АВС рост ва AD мувозй аст, он год секунчадои мувозй сохташуда, ба АВС калон баробаранд. Азбаски кунчдои А ва D рост мебошанд, ондо баробаранд ва кунчи умумй – В ва инчунин С – аз секунчаи дигар, он год кунчи АВС ба кунчдои АВD ва АСD баробар аст. Аз ин бармеояд, ки АD – хати миёнаи баробар байни кисматдои асоси BD, DC мебошад. Уклидус меорад: “Агар дар секунчаи росткунча аз кунчи рост ба асос перпендикуляр гузаронида шуда бошад, секунчадо дангоми перпендикуляр ба секунчадои бутун ва байни худ шабодат доранд”. Хднгоми исбот Уклидус монандии секунчадои АBD ва АСD-ро алодида зикр кардааст. Ибни Сино бошад, исботи алодида наовардааст ва ба казияе ишора менамояд, ки агар дар ду секунча ба секунчаи сеюм монанд бошад, ин секунчадо бо дам баробаранд (8, 28).

Дар чамъбаст дангоми мукоисаи кисми планиметрии “Китоб-уш-шифо” ва “Ибтидо”- и Уклидус ба хулосадои зерин омадан мумкин аст:

Дар тафовут аз шоредони дигари Уклидус, ки китоби уро шард доданд, тафсири Сино мухтасар ва мучаз аст. Дар заминаи кисми ба геометрия бахшидашудаи Сино асосдои китобдои I-VI “Ибтидо”-и Уклидус карор гирифтанд, аммо он шакли мухтасар ва кутодшудаи он аст (3). Китоби Сино барои омузиш дастури хуби таълим ва нисбат ба китоби “Ибтидо” дастрас ва фадмо аст. “Китоб-аш-шифо” якчанд консепсияи пешкадами олимони шаркиро дар бар гирифт, ки минбаъд барои рушд ва тарвичи илми риёзй замина мудайё сохт ва бадри инкишофи назарияи таносубдо ва ададдо боис гардид.

Сино назар ба Уклидус, ки амали зарбро тандо барои ададдо истифода мекард, бетарсу дарос истилоди досилро нисбат ба бузургидои геометрй истифода менамояд. Ин боиси васеъ шудани тасаввурот оид ба ададдо, инкишофи назарияи адад аз чониби олимони минбаъда, ба монанди Умари Хайём ва Насираддини Тусй гардид. Уклидус тибки анъаноти илми ан – тика дар “алчабри дандасаи худ” истилодоти арифметикиро истифода намекард. Сино бошад, мунтазам аз ин истилодот истифода намуда, барои кашфи пайрави худ Умари Хайём оид ба

васеъ кардани мафхуми адад то адади мусбии натуралй замина омода сохтааст, ки бо ин адад минбаъд бузургихои геометрй тавсиф мешуданд.

Бояд тазаккур дод, ки ба гуфтаи Саид Хусайн Наср: “Хдрчанд Абуалй ибни Сино дар илми риёзиёт ба дарачаи Умари Хайём ё Насираддини Тусй осори зиёд нагузоштааст, дар математикаи анъанавй, ба истилох квадривиум (мачмуи илмхое, ки арифметика, геометрия, мусикй ва ситорашиносиро дар бар мегирад), Абуалии Сино кашфиёти нодире кардааст” (7, 14).

“Китоб-уш-шифо” -и Сино, ки фехрасти бузурги сохоти гуногуни илм мебошад, омузиши он аз нуктаи назари риёзй бахри муайян кардани макоми илми математикаи асримиёнагй дар улуми давраи мазкур ахамияти бузург дорад. Тахлили масъалахои хандаса тавассути киёс бо асархои олимони ан-тика махорати бехамто ва барчастаи илмии Синоро ошкор менамояд. Усул ва равишхои тахлили Сино то хол ахамияти худро гум накардаанд ва бояд дар таълими муосири математика ва геометрия дар мактабхои миёна ва олии кишвар мавриди омузиши хаматарафа ва чукури илмй карор гиранд.

1. Богоутдинов, А.М.Философские взгляды Авиценны в его книге «Донишнамэ»/М.А.Богоутдинов.-М.,1947.- 113 с.

2. Ибн-Сина .Даниш-намэ: Книга знания / [Пер. и предисл. акад. д-ра философ. наук проф. А. М. Богоутдинова. – Сталинабад : Таджикгосиздат, 1957. – 286 с.

3. Евклид.Перевод с греческого и комментарии Д.Д. Мордухай-Болтовского.-М.1950 .- 448 с..

4. Ибн Сина. (Авиценна) Избранное. М.: Книга, 1980. – 332 с.

5. Лей, Г. Очерки истории средневекового материализма/Г.Лей.-М.,1962.-587 с.

6. Сагадеев, А.В. Ибн-Сина (Авиценна)/А.В.Сагадеев.-М.: Мысль, 1980. — 240 с.

7. Сеййид Хусейн Наср. Философы ислама: Авиценна (Ибн Сина), ас-Сухра-варди, Ибн Араби. Перевод с английского, предисловие и комментарии Р. Псху (Серия “Философская мысль исламского мира: Переводы” Том 38.).-М.: Языки славянской культуры: ООО «Садра», 2014. — 152 с.

8. Шарипова, М.С. Математические главы “Книги исцеления” Ибн Сины (Планиметрические главы) Учен.зап. Душанбинского Гос. пед.инс-та./М.С.Шарипова.-Душанбе.-1967.-Вып. 56. -С.26-29.

1.Bogoutdinov, A.M. Avicenna’s Philosophical Views in his Book Titled as “Donishname”/ A.M.

Bogoutdinov.-M., 1947.- 113 p. 2.Ibn, Sina. Danish-name: The Book of Knowledge / [Prefaced and introduced acad. Dr. of

Philosophy, Professor A. M. Bogoutdinov. – Stalinabad: Tajikgosizdat, 1957. – 286 p. 3.Euclid. Translated from Greek and commented by D.D. Mordukhai-Boltovsky. -M.,1950. – 448 p. 4.Ibn Sina. (Avicenna) Selected Works. – M.: Book, 1980. – 332 p. 5.Lei, G. Essays on the History of Medieval Materialism / G.Lei. – M., 1962. – 587 p. 6.Sagadeev, A.V. Ibn-Sina (Avicenna) / A.V. Sagadeev. – M.: Thought, 1980. – 240 p. 7.Seyid Hussein Nasr. Philosophers of Islam: Avicenna (Ibn Sina), as-Suhra-vardi, Ibn Arabi Translated from English, prefaced and commented by R. Pskhu (Series of “Philosophical Thought of the Islamic World: Translations” Volume 38). – M.: Languages of Slavic Culture: Assoc. Ltd. Sadra, 2014. – 152 p.

8.Sharipova, M.S.Mathematical Chapters of Ibn Sina’s “Book of Healing” (Planimetric Chapters). Scientific Notes of Dushanbe State Pedagogical Institute /M.S.Sharipova. – Dushanbe.-1967. -Issue 56. – P. 26 – 29.

Скачать Китоби Канзи Шифо Точики 2020 1.0 APK

View wi-fi connections:
• Allows the app to view information about Wi-Fi networking, such as whether Wi-Fi is enabled and name of connected Wi-Fi devices..
View network connections:
• Allows the app to view information about network connections such as which networks exist and are connected..
Full network access :
• Allows the app to create network sockets and use custom network protocols. The browser and other applications provide means to send data to the internet, so this permission is not required to send data to the internet. .
Receive data from internet:
• Allows apps to accept cloud to device messages sent by the app’s service. Using this service will incur data usage. Malicious apps could cause excess data usage..

Run at startup:
• Allows the app to have itself started as soon as the system has finished booting. This can make it take longer to start the device and allow the app to slow down the overall device by always running..

Control vibration:
• Allows the app to control the vibrator..
Prevent device from sleeping:
• Allows the app to prevent the device from going to sleep..

Abu Ali ibn Sino (980-1037)

Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini oʻrta asr sharoitida dunyo madaniyatining oddingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Abu Ali ibn Sino boʻlib, u Ovroʻpoda Avitsenna nomi bilan mashhurdir.

Ibn Sino (asl ismi Husayn, otasining ismi Abdulloh) Buxoroning Afshona qishlogʻida hijriy 370 (980) yilning safar oyida, amaldor oilasida tugʻildi. 986 yilda ibn Sino oilasi Buxoroga koʻchib keladi va shu vaqtdan boshlab yosh Husayn boshlangʻich maʼlumot olishga, ilm-fanni oʻrganishga kirishadi. Uning yoshligi, yigitlik chogʻlari somoniylar hukmronligining soʻnggi yillariga, xususan Nuh II ibn Mansur Somoniy hukmronligi davri (976–997) ga toʻgʻri keladi.

Ybn Sino isteʼdodli, xotirasi kuchli, zehni oʻtkir boʻlganligidan oʻz davrida maʼlum boʻlgan ilmlarni tezdan egallay boshladi. 10 yoshidayoq Kuʼoni Karimni boshdan-oyoq yod oʻqir edi. 13 yoshlaridan boshlangʻich matematika, mantiq, fiqh, falsafa ilmlari bilan shugʻullana boshlaydi. Ibn Sino yosh boʻlishiga qaramay, Abu Abdullo Notiliy rahbarligida falsafani, Hasan ibn Nuh al-Qumriydan tibbiyot ilmini har tomonlama oʻrganadi, asta-sekin tabiblik bilan ham shugʻullanadi. U oʻzidan avval oʻtgan Sharq mutafakkirlarining asarlarini chuqur oʻrganish bilan birga, qadimgi yunon tabiiy-ilmiy, falsafiy merosini, xususan Aristotel, Yevklid, Ptolemey, Galen, Gippokrat, Pifagor, Porfiriylarning asarlarini ham qunt bilan oʻrgandi. 16–17 yoshidayoq ibn Sino mashhur tabib – hakim boʻlib tanidsi. 999 yilda Buxoro Qoraxoniylar tomonidan zabt etilgach, Somoniylar hokimiyati inqirozga uchradi. 1000 yilda ibn Sino Buxorodan chiqib ketdi va madaniyat markazlaridan biri hisoblangan Xorazmga bordi, u yerda Xorazm hokimi Ali ibn Maʼmun saroyidagi olimlarni birlashtirgan oʻz zamonasining akademiyasiga qabul qilindi. Ibn Sino Beruniy, ibn Miskavayh, Abu Sahl Masihiy, Abulxayr Hammor, Abu Nasr ibn Iroq kabi yetuk olimlar bilan yaqindan tanishdi. Lekin bu davrda kuchayib borayotgan Mahmud Gʻaznaviyning taʼqibidan qochib, Xorazmni tashlab ketishga va Xuroson, Eronning turli shaharlarida sarson-sargardonliqda yurishga majbur boʻldi. Abivard, Tus, Nishopur shaharlari orqali Jurjon shahriga kelgan ibn Sino hokim Qobus ibn Vashmgir saroyida mashhur tabib sifatida yashadi, boʻlajak shogirdi Juzjoniy bilan tanishdi. 1019–21 yillarda Hamadonda vazir lavozimida xizmat qilarkan, hokim bilan kelisha olmay, 4 oy qamoqda yotib chiqdi. 1023 yilda Isfahonga qochdi va bugun umrini ilmiy asarlar yozishga bagʻishladi. Ibn Sinoning “Kitob al-qonun fit-tibb”, “Kitob un-najot”, “Kitob ul-insof” kabi mashhur asarlari, geometriya, astronomiya, oʻsimlik, hayvonot olami, mantiqqa oid risolalari, “Hayy ibn Yaqzon” falsafiy qissasi soʻngti yillarda yozilgan. U Isfahonda rasadxona qurish bilan mashgʻul boʻldi. Umrining soʻngti yillarida feodal urushlar kuchayib ketganligi, ijtimoiy-siyosiy hayotda oʻzi ham faol qatnashganligi tufayli u Isfahon, Ray, Hamadon shaharlari orasida sarson-sargardonliqda yurib, 1037 yil 18 iyunda Isfahon shahrida 57 yoshida qulunj kasalligidan vafot etdi.

Ibn Sinoning hayot yoʻli oʻzi yozgan tarjimai holi va shogirdi Juzjoniy tomonidan qoldirilgan manbalardan maʼpum. Ibn sinoning ilmiy qiziqishlari, dunyoqarashining shakllanishida qadimgi Sharq madaniyati, yunon ilmi, falsafasi, Markaziy Osiyo xalqlarining mustaqillik uchun olib borgan kurashlari muhim rol oʻynadi. Ibn Sino tarjimai holida Forobiyning “Metafizika maqsadlari”, “Fusus ul-hikam” kabi muhim risolalarini qunt bilan oʻrganganligi, ulardan keng foydalanganligini taʼkidlab oʻtadi.

Ibn Sino asarlarining umumiy soni 450 dan oshadi, lekin bizgacha faqat 160 ga yaqin asari yetib kelgan, xolos. Koʻp risolalari shaharma-shahar koʻchib yurish, feodal urushlari, saroy toʻpolonlari, turli falokatlar tufayli yoʻqolib ketgan. Koʻp manbalarda ibn Sino avvalo tabib sifatida talqin etiladi, holbuki tabobat uning ilmiy sohalari orasida eng muhimlaridan biridir, xolos. Ibn Sino asarlarining asosiy qismi Yaqin va Oʻrta Sharqning oʻsha davr ilmiy tili hisoblangan arab tilida, baʼzilari fors tilida yozilgan. Uning bizga maʼlum boʻlgan katta asari “Kitob ush-shifo” (“Shifo kitobi”) 22 jilddan iborat boʻlib, 4 ta katta boʻlimini mantiq, fizika, matematika, metafizikaga doir masalalar egallagan. Uning ayrim qismlari lotin tiliga, Ovroʻpodagi boshqa tillarga, sharq tillariga, shuningdek, rus, oʻzbek tillariga tarjima kilingan. 20 jilddan iborat boʻlgan “Kitob ul-insof” (“Insof kitobi”) bizgacha yetib kelmagan, chunki Isfahondagi yongʻinda yoʻqolgan. “Kitob un-najot” (“Najot kitobi”) 4 katta kismdan – mantiq, fizika, matematika, metafizikadan iborat, “Kitob lison ul-arab” (“Arab tili kitobi”) 10 jildni tashkil etadi. “Donishnoma” fors tilida yozilgan boʻlib, 4 qismni – mantiq, fizika, matematika, metafizikani oʻz ichiga oladi (Rus tiliga tarjima etilgan, bir qismi oʻzbek tilida bosilgan).

Ibn Sino asarlari oʻrta asrlarda Ovroʻpoda ilmiy til hisoblangan lotin tiliga, u orkali Ovroʻponing boshqa tillariga tarjima etilgan. Ibn Sino ilmiy risolalardan tashqari, chuqur falsafiy mazmunli badiiy obrazlar va maʼlum voqealar orqali ifoda etuvchi “Tayr qissasi”, “Salomon va Ibsol”, “Hayy ibn Yaqzon” kabi falsafiy qissalar yaratgan.

Ibn Sino zamonasining yetuk shoiri ham boʻlgan. U Sharq, xususan, fors poeziyasida ruboiy janrining asoschilaridan biri boʻlib, ruboiylari oʻzida chuqur falsafiy xulosalarni ifodalaydi. Ibn Sino arabcha qitalar ham yozgan (Uning sheʼriy merosi qisman rus va oʻzbek tillarida nashr etilgan). Ibn Sino tabobat masalalarini ommabop holda nazm bilan izohlovchi “Urjuza” nomli tibbiy asar yaratdi. Uning Aristotel (Arastu) taʼlimoti xususida Abu Rayhon Beruniy bilan va oʻzining shogirdi – ozarbayjonlik mutafakkir Baxmanyor bilan yozishmalari fan olamida mashhur. Ayniqsa, tabobat, u bilan bogʻliq holda anatomiya, psixologiya, farmakologiya, terapiya, xirurgiya, diagnostika, gigiyena kabi ilmlar ibn Sino ijodida bir qancha yangi ixtirolar bilan boyidi va yangi bosqichga koʻtarildi. Bulardan tashqari, kimyo, mineralogiya, astronomiya, matematika, oʻsimlik dunyosi, geologik jarayonlarni oʻrganish sohasida ham u yangi-yangi fikrlarni olgʻa sura oldi. Ibn Sinoning tibbiyot sohasidagi asarlaridan “Kitob al-qonun fit-tibb” (“Tib qonunlari”), “Kitob ul-qulanj” (“Ichak sanchiqlari”), “Kitob un-nabz” (“Tomir koʻrish haqida kitob”), “Fuj ul-tibbiya joria fi majlisih” (“Tib haqida hikmatli soʻzlar”), “Tadbir ul-manzil” (“Turar joyning tuzilishi”), “Fil-hindubo” (“Sachratqi oʻsimligi haqida”), “Risola fi-dastur fit-tibbiy” (“Tibbiy koʻrsatmalar haqida”) kabi asarlari mavjud. Uning tibbiyotga oid qomusiy asari “Kitob al-qonun fit-tibb” 5 mustaqil katta asardan tarkib topgan: ularning har biri maʼlum sohani izchil, har tomonlama yoritib beradi.

Birinchi kitobda tibbiyotning nazariy asoslari, uning predmeti, vazifalari, boʻlim va metodlari, kasallikning kelib chiqish sabablari, belgilari, sogʻliqni saqlash yoʻllari, kishi anatomiyasi haqida mazmundor, aniqligi bilan kishini taajjubda qoldiruvchi qisqacha ocherk, sogʻliqni qanday saqlash kerakligi haqidagi taʼlimot (keyinchalik gigiyena deb nomlangan) bayon etiladi.

“Qonun”ning bu kitobini hozirgi zamon ichki kasalliklar propedevtikasi darsligiga tenglashtirish mumkin.

“Qonun”ning oddiy dorilarga bagʻishlangan ikkinchi kitobida 800 ga yaqin dorining xususiyatlari, ularni tayyorlash va isteʼmol qilish usullari bayon etilgan. Ibn Sino simob, uning birikmalarini dori qilib ishlatishni birinchi boʻlib tavsiya etadi, sharobni quvvatga kirituvchi, jarohatlarni tozalovchi dori sifatida ishlatadi.

Uchinchi kitobda ayrim organlar (hatto soch, tirnoqlar)ning kasalliklari, ularni davolash usullari bayon etiladi, uni maxsus patologiya darsligi deb atasa ham boʻladi. Bu kitobda bosh miya, nerv, koʻz, quloq, burun, tomoq, qorin, tish, yurak, jigar, buyrak kasalliklari batafsil tahlil qilinadi.

“Qonun”ning toʻrtinchi kitobi organizmning umumiy kasalliklariga bagʻishlangan. Unda isitmalar, oʻsmalar, ularning sababi, xirurgik kasalliklar (suyak sinishi, chiqishi, jarohatlanish) va ularni davolash usullari har xil dorilardan zaharlanish va bunda koʻriladigan choralar toʻgʻrisida maʼlumot beriladi. Chechak, qizamiq, moxov, toun, vabo va boshqa yuqumli kasalliklar tasvir etiladi.

“Qonun”ning beshinchi kitobida murakkab dorilarning organizmga taʼsiri, ularni tayyorlash, isteʼmol qilish usullari bayon qilingan. Bu kitob dorishunoslik ilmiga – farmakologiyaga bagʻishlangan.

Tibbiyotning asosiy vazifasi, uning taʼbiricha, “inson sogʻligʻini saqlash, agar kasallik paydo boʻlgan boʻlsa, bu kasallikni keltirib chiqargan sabablarni aniqlash va ularni yoʻqotish orqali sogʻliqni tiklashdan iborat”. Ibn Sino fikricha, tib ilmida nazariy bilimlar va amaliyot oʻzaro bogʻliq boʻlishi, bir-biriga asoslanmogʻi zarur, aks holda u rivoj topmaydi, oʻz maqsadiga erisha olmaydi. “Tib ilmi avvalo ikki qismga – nazariy va amaliy qismlarga boʻlinadi… Nazariya deb ataluvchi qismi tabiblarning fikrlarini ifoda qilib, maxsus amaliya deb ataladigan qismi tadbir va amalning qanday boʻlishi kerakligini oʻrgatadi. Tibning amaliy qismi ikkiga boʻlinadi. Birinchi qismi sogʻlom tanlarning tadbirini bilish: bu sogʻliqni saqlashga taalluqli boʻlgani uchun sogʻliqni saqlash ilmi deb ataladi. Ikkinchi qismi – kasal tanning tadbirini bilish boʻlib, sogʻlom holatga qaytarish yoʻllarini koʻrsatadi, bu davolash ilmi deb ataladi”. Ibn Sino kasallikni oʻrganishda obʼyektiv sharoitni har tomonlama bilishga katta ahamiyat berdi, muhitdagi turli tabiiy narsalar, suv, havo orqali kasallik tarqatuvchi koʻzga koʻrinmaydigan “mayda hayvonotlar” haqidagi fikrni olgʻa surdi.

“Qonun” 800 yil davomida hakimlar uchun asosiy koʻllanma boʻlib keldi. Oʻrta asrlarda “Qonun” Sharqdagina emas, balki Gʻarb mamlakatlarining universitetlarida ham talabalar uchun tibbiyotdan yagona qoʻllanma edi.

Ibn Sinoning “Kitob ush-shifo” asarida turli tibbiyot imlariga: botanika, geologiya, mineralogiya, astronomiya, matematika, kimyoga oid koʻp maʼlumotlar keltiriladi. Uning togʻlarning vujudga kelishi, yer yuzasining davrlar oʻtishi bilan oʻzgarib borishi, zilzilaning sabablari kabi turli jarayonlar haqidagi fikrlari keyinchalik geologiya ilmining mustaqil ravishda rivoj topishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Ayrim joylarning bir vaqtlar dengiz boʻlganligi, shu sababli qattiq qatlamlarda turli dengiz hayvonlarining izlari saqlanib qolganligi haqida ham turli misollar asosida fikr yuritiladi; meteoritlar, vulkanlar haqida maʼlumotlar keltiriladi. Mineralogiya ilmining rivojida ham ibn Sinoning xizmati katta. U minerallarni 4 guruhga ajratadi: 1) toshlar; 2) eriydigan jism (metal)lar; 3) oltingugurtli yonuvchi jismlar; 4) tuzlar.

Kimyoda ham ibn Sino zamonasining bilimlarini umumlashtirishga harakat qilib, turli asarlar yozdi, tajribalar oʻtkazdi. Xususan, uning organik kimyo sohasidagi fikrlari keyingi davr mutaxassislari tomonidan yuqori baholandi. U oddiy metallni qimmatli metallga aylantirish ustida fiqr yurituvchi alximiklarni tanqid qildi. Ibn Sino astronomiya sohasida Ptolemeyning geopentrik nazariyasidan tashqariga chiqmagan boʻlsa-da, tabiiy hodisalarning ichki sababiy bogʻlanishini aniqlashga harakat qildi, inson hayoti va ijtimoiy hodisalarni osmon jismlari harakati, holatiga bogʻlovchi astrologiyaga shubha bilan qaradi, turli tajribalar oʻgkazish uchun yangi astronomik asbob yaratish, botanikada turli oʻsimliklarning tabiiy xususiyatlarini oʻrganish, ilmiy terminologiya yaratish sohasida ish olib bordi.

Ibn Sino dunyoqarashi Forobiy asarlari taʼsirida shakllandi, u ijtimoiy-falsafiy masalalarda Forobiy qarashlarini davom ettirdi, ilgʻor falsafiy oqimni yangi tabiiy-ilmiy fikrlar bilan boyitib sistemalashtirdi va yangi bosqichga koʻtardi. Ibn Sino fikricha, falsafaning vazifasiga mavjudotni – barcha mavjud narsalarni, ularning kelib chiqishi, tartibi, oʻzaro munosabati, biridan ikkinchisiga oʻtishini har tomonlama tekshirish uchun zaruriyat, imkoniyat, voqelik, sababiyat prinsiplarini asos qilib oladi. Olam – barcha mavjud narsalar ikkiga boʻlinadi: zaruriy vujud (vujudi vojib) va imkoniy vujud (vujudi mumkin). Zaruriy vujud hech narsaga bogʻliq boʻlmagan bir butunlikni tashkil etib, u eng irodali, qudratli, dono Tangridir. Qolgan hamma narsalar imkoniy tarzda mavjud boʻlib, zaruriy vujud – Tangridan kelib chiqadi. Vujudi vojib va vujudi mumkin – sabab va oqibat munosabatidadir. Bu jarayon emanatsiya tarzida, yaʼni quyoshdan chiqayotgan nur shaklida asta-sekin amalga oshadi. Shu tartibda imkoniyat shaklidagi mavjud boʻlgan aql, jon (nafs) va jism, ular bilan bogʻliq holda osmon sferalari kelib chiqadi, mavjud narsalarga aylanadi. Bular hammasi substansiya (javhar)dir. Bundan tashqari borliqda aksidensiya (obraz) – narsalarning belgilari, rang, hajmi, hidi va boshqa hislari mavjud. Jism shakl va modda (xayulo)dan tashkil topadi. Xudo abadiy, uning oqibati boʻlmish materiya ham abadiydir. Uning oʻzi boshqa konkret jismlarning asosidir. Narsalarning konkret koʻrinishlari, shakllari oʻzgaradi, lekin ularning moddiy asosi yoʻqolmaydi. Materiya doim vujudga kelishi mumkin boʻlgan narsalardan avval mavjud boʻlib, bu narsalar ularni tashkil etuvchi materiyaga muhtojdir. Materiyaning eng sodda, boʻlaklarga boʻlinmaydigan shakli toʻrt unsur: havo, olov, suv, tuproqdan iborat. Ularning turlicha oʻzaro birikuvi natijasida murakkab moddiy narsalar tashkil topadi. Murakkab narsalar oʻzgarib, turli shakllarga ega boʻlishi mumkin, lekin ularning moddiy asosi boʻlgan toʻrt unsur yoʻqolmaydi, abadiy saqlanadi. Uning fikricha, avval togʻ-toshlar, soʻng oʻsimlik, hayvonot va taraqkiyotning yakuni sifatida inson vujudga kelgan. Inson boshqa barcha hayvonot olamidan soʻzi, tili va akdi, tafakkur qilishi bilan farq qiladi.

Real hodisalarni chuqur bilish, fan bilan shugʻullanish insongagina xosdir. Ibn Sino “Risolatun fi taqsim al-mavjudot” asarida butun borliqni tarkibiy qismlarga boʻlib, birma-bir sanaydi va ularga taʼrif berib oʻtadi. Vujudi vojib, vujudi mumkin, substansiya, aksidensiya, materiya, shakl, aql, unsur, jism, quvvat, sezish, mineral, hayvon, nutq, lison kabi kategoriyalar bu risolada kisqacha taʼriflanadi.

Inson bilimlari narsalarni bilish yordamida vujudga keladi. Bilish hissiy bilish va tushunchalar yordamida fikrlashdan tashkil topadi. “Sezish, – deb yozgan u, – bu shunday taʼsirki, u tashqi narsalarning oʻzi boʻlmay, balki bizning hislarimizda vujudga keladi. His moddiy obrazning oynasi boʻlib, modsiy shakllarning boʻyi, eni bilan birga ifodalanganligi sababli, ularni inson moddiy asossiz inʼikos eta olmaydi va jismlarni bilolmaydi”.

Inson aqli turli fanlarni oʻrganish yordamida boyiydi, rivoj topadi. Bunda, xususan, u mantiq ilmiga katta eʼtibor beradi. Aql har qanday bilishning va amaliy faoliyatning mezoni sifatida talqin etiladi. “(Aql) tarozisida oʻlchanmagan har kanday bilim, – deb yozadi ibn Sino, – chin boʻlolmaydi, demak, u haqiqiy bilim emas”. Oʻrta asrda Yaqin va Oʻrta Sharq, jumladan, Markaziy Osiyo falsafasida aql nazariyasi juda muhim oʻrin egallaydi.

Ibn Sino ijodida fanning strukturasini tekshirish, ilmlarning tartibini aniqlash, ularni tasnif qilishga eʼtibor alohida oʻrin egallaydi. Bu masalada ham olim Forobiy boshlab bergan fanlar tasnifi haqidagi masalani yanada taraqqiy etirishga harakat qiladi. Ibn Sinoning falsafiy sistemasini ifodalovchi asarlarida (“Kitob ush-shifo”, “Kitob un-najot”, “Donishnoma”) falsafiy bilimlar: mantiq, fizika, matematika, metafizika tartibida beriladi. Bulardan mantiq – bilishning metodi, mavjudotni oʻrganish, u haqda fikr yuritishning ilmiy usuli sifatida talqin etiladi. “Mantiq, – deb yozadi ibn Sino, – insonga shunday bir qoida beradiki, bu qoida yordamida inson xulosa chiqarishda xatolardan saqlanadi”. Mantiq yordamida inson haqiqiy bilimni yolgʻondan ajratadi va nomaʼlum narsalarni oʻrganadi. U mantiq ilmini tadqiq etishga katta eʼtibor beradi, unga maxsus risolalar bagʻishlaydi. Xususan, u mantiqiy usullar, taʼriflash, hukm, xulosa chiqarish, isbotlash masalalarini oʻrganishga katta hissa qoʻshdi, mantiq fanini Forobiydan soʻng bilishning toʻgʻri metodi sifatida rivojlantirdi. Mantiqdan tashqari barcha qolgan ilmlarni ibn Sino tabiat va ijtimoiy hodisalar haqidagi ilmlar sifatida oʻzining “Aqsom ul-ulum ul-aqliya” (“Aqliy bilimlar tasnifi”) asarida alohida-alohida sanab, taʼrif berib oʻtadi. Ibn Sino falsafiy ilmlarni avvalo ikkiga boʻladi: nazariy va amaliy ilmlar.

Nazariy ilmlar haqiqatni bilishga, amaliy ilmlar yaxshi ishlarni bajarishga qaratilgan. Falsafaning nazariy qismi uchga boʻlinadi: 1) quyi darajadagi ilm, yaʼni tabiatshunoslik; 2) oʻrta darajadagi ilm – matematika; 3) oliy darajadagi ilm – metafizika. Falsafaning amaliy qismi ham uchga boʻlinadi: a) shaxs haqidagi ilm; b) insonning oʻzaro munosabatlari haqidagi ilm; v) davlatni, mamlakatni boshqarish haqidagi ilm. Nazariy-falsafiy ilmlarga kiruvchi har uch turdagi ilmlar asosiy va yordamchi boʻlaklarga ajraladi; tabiatshunoslik ilmlari astrologiya, meditsina, alkimyo kabi yetti xil tarmoqni oʻz ichiga oladi. Matematika esa arifmetika, geometriya, astronomiya, musiqa nomi bilan 4 tarmoqka boʻlinadi. Asarda 29 ilm tarmogʻi tilga olinadi.

Ibn Sino oʻz dunyoqarashida panteistik prinsipga asoslanadi: Tangri va borliq bir-biriga zid, bir-birini inkor etuvchi narsalar emas, aksincha, ular bir butun hodsa mavjudotni tashkil etadi. Abadiylik Tangriga xos. Tangri va tabiat maʼlum pogʻonalar yordamida bogʻlanadi. Uzun va yaxlit zanjirning bir tomonida yaratuvchi Tangri – zaruriy vujud, ikkinchi chekkasida tabiat yotadi.

Ibn Sino haqiqiy axloqiy fazilatlarga va ideal jamoaga shu mavjud dunyoda erishuv mumkin, jamiyatda insonlar oʻzaro yordam asosida yashashlari kerak deb taʼkidlaydi. Jamiyat kishilarning oʻzaro kelishuvi asosida qabul qilinadigan adolatli qonunlar yordamida boshqarilishi lozimligini taʼkidlaydi. Jamiyat aʼzolarining hammasi bu qonunga itoat etishlari, qonunni buzish va adolatsizlik jazolanishi, basharti podshoning oʻzi adolatsizlikka yoʻl qoʻysa, xalqning unga qarshi qoʻzgʻoloni toʻgʻri va jamiyat tomonidan qoʻllab-quvvatlanmogʻi lozim.

Ibn Sino oʻzining koʻp tarmoqli mahsuldor ijodi, boymerosi bilan jahon madaniyati taraqqiyotida katta rol oʻynadi. Oʻz ijodi, ilmiy faoliyatida ibn Sino Markaziy Osiyo, Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlaridagi yuqori madaniy koʻratinkilik, madaniy “uyyunish”ning maʼnaviy yutuqlarini mujassamlashtira oddi, bu bilan butun Sharq va Ovroʻpodagi maʼrifat, madaniyat taraqqiyotiga katta taʼsir koʻrsatadi. U oʻz davrida Sharq va Ovroʻpoda “Shayx ur-rais”, “Olimlar boshligʻi”, “Tabiblar podshohi” kabi eng buyuk nomlarga sazovor boʻldi. Ibn Sino mashhur murabbiy sifatida Abu Ubayd Jurjoniy, Umar Isfahoniy, Muhammad Sheroziy, Ahmad Maʼsuriy, mashhur ozarbayjon mutafakkiri Baxmanyor ibn Marzbon, Yusuf Iyloqiy, ajoyib olim va shoir Umar Hayyom kabi shogirdlarini tarbiyaladi. Uygʻonish davri miniatyura va suratlarida ibn Sino mashhur qadimgi yunon olimlari Aristotel, Galen, Gippokrat, Ptolemey, Evklid bilan bir qatorda tasvirlangan. Oʻsimliklarning birinchi ilmiy tasnifini yaratgan tabiatshunos Karl Linney doimo yashil boʻlib turuvchi bir oʻsimlikni ibn Sino sharafiga “Avitseniya” deb atadi.

Ibn Sino asarlari Ovroʻpoda XII asrdan boshlab lotin tiliga tarjima qilina boshladi. “Tib qonunlari” asarining oʻzi lotinchada 30 martadan ortiq nashr qilindi. “Kitob ush-shifo”ning koʻp boʻlimlari, mantiq, musiqa, yerning tuzilishi, geologik jarayonlar, metafizikaga oid qismlari ham lotinchada nashr etildi. Soʻnggi ilmiy tadqiqotlar ibn Sinoning Sharq adabiyotiga ham taʼsir koʻrsatganligini, chuqur falsafiy mazmunni ifodalovchi ruboiy va falsafiy qissalar janrining taraqqiyotiga turtki berganligani koʻrsatadi. Ibn Sino xalq orasida shu darajada hurmatga sazovor boʻldiki, u folklor kahramoniga aylanib ketdi. Sharq xalqlarida uning toʻgʻrisida turli hikoya, rivoyat, afsonalar vujudga kedsi. Jahon olimlari ibn Sino asarlari, uning faoliyati toʻgʻrisida koʻpdan beri ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradilar. Hozirda jahonning deyarli barcha yirik tillarida ibn Sino haqida asarlar yaratilgan.

“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.