Забони тоҷикӣ, 9 синф, Кабиров М, 2019

5. Rag’batlantirish va jazolash usullari.

Tarbiya 9 sinf

1. Tarbiya usullari haqida tushuncha.

2. Ijtimoiy ongni shakllantirish usullari.

3. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari.

4. O’z – o’zini tarbiyalash usullari.

5. Rag’batlantirish va jazolash usullari.

Tarbiya usuli tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va o’zaro ta’sir ko’rsatish usullaridir.

Nimalarni tarbiya vositasi deb hisoblash mumkin?

Tarbiya vositalari biron – bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo’l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi. (Ko’rsatmali ko’nikmalar, kitoblar, radio,televideniye). Bundan tashqari o’quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari kinofilmlar, san’at asarlari, o’kuvchining jonli so’zi, bolalar o’yini, sport, badiiy havaskorlik to’garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo’lishi mumkin.

Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o’qituvchi – tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Masalan, maktab kutubxonasi tarbiya vositasi bo’lishi uchun o’qituvchi va kutubxonachi yozuvchilar bilan uchrashuv, o’qilgan va yangi kitoblarning muhokamasini, taqdimotini uyushtirishi lozim.

Tarbiya usullarini to’g’ri tanlashning tarbiya jarayonidagi ahamiyati qanday?

Tarbiya natijasi tarbiya jarayonining usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga bog’liq. Tarbiyachilar ta’sir etishning bola shaxsiyatiga mos usulini eng maqbul usulini tanlab olishi, uning shaxsini o’zgartirishi uchun kerakli shart – sharoit yaratishlari lozim. Tarbiya usullari har bir bolaga har qaysi bolalar jamoasiga alohida munosabatda bo’lishni nazarda tutadi.

Xalq pedagogikasi o’zbekona axloq, odob va tarbiyaning murakkab barcha qirralarini o’zida mujassamlashtiradi. Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va vositalaridan foydalaniladi. Bu usul vositalar nihoyatda rang – barang bo’lib, ko’p tomonlari bilan ilmiy pedagogikaning shakllanishida ham o’z ta’sirini ko’rsatgan.

Xalq pedagogikasida qo’llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullari quyidagi tarzda umumlashtirilgan.

1. Tushuntirish (maslahat berish, uzr so’rash, yaxshiliklar haqida so’zlash, o’rnak bo’lish).

2. Nasihat berish (o’git, undash, ko’ndirish, iltimos qilish, oq yo’l tilash, yaxshiliklar haqida so’zlash, rahmat aytish, duo qilish).

3. Namuna bo’lish (maslahat so’rash, o’rnak bo’lish).

4. Jazo (ta’kidlash, ta’na – gina, tanbeh berish va h.k.)

Axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab tarbiya usullari quyidagi turlarga bo’linadi:

So`z orqali ifodalash usuli

Ma’lumotlarni eshitish orqali qabul qilish

K o` rgazmalilik usuli

Badiiy san’at, grafika

Va boshqa ko`rish orqali tarbiyalash usullari

Tarbiya ma’lumotlarini amaliy m е hnat harakatlari orqali b е rish

O` rnak k o` rsatish

O`zgalar hayotini, m е hnatini, tajribasini misol qilib ko`rsatish

Amaliy, namuna usuli

Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish bu usullardan pedagogik jarayonda foydalanish ko’nikma va malakalarni egallashni osonlashtiradi. Ularni shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:

1) ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar, 2) faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq va tajriblarni shakllantirish usullari, 3) o’z – o’zini tarbiyalash usullari, 4) rag’batlantirish usuli va jazolash usullari.

Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar. Bu guruhga o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash, e’tiqodni ma’naviy va siyosiy g’oyalarni shakllantirish maqsadida ularni ongi, hislari, irodasiga ta’sir ko’rsatish usullari kiradi. Bu guruh usullarining mohiyati shundan iboratki ular orqali jamiyat o’quvchilar ongiga qanday talablar qo’yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko’maklashishishi uchun ijtimoiy ongni shakllanti-ruvchi usullar ishlatiladi. O’quvchilarda siyosiy onglilik va ijtimoiy faolligini tarbiyalash lozim. Tushuntirish bu ijtimoiy ongni shakllan-tirishda eng muhim ishlatiladigan omildir.

Tushuntirishning vazifasi o’quvchilarni yuksak madaniyatli milliy g’ururli qilib tarbiyalashga yordam berishdan iborat.

Tushuntirishda o’quvchilarda mamlakatimiz fuqarosining o’z davlatiga nisbatan huquqlar va burchlar bilan bog’langanligi borasida ma’lumotlar beriladi. Bunda davlat bayrog’i, gerbi, madhiyasi, konstitutsiyasiga sadoqat ruhida tarbiyalashning roli katta.

Suhbat va hikoya. O’quvchi shaxsini g’oyaviy – axloqiy shakllantirishda o’qituvchining jonli so’zi eng ta’sirli usul hisoblanadi. Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin. Axloqiy mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari, o’zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat go’zalligi hamda inson go’zalligi), siyosiy mavzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati), ta’lim va bilimga oid mavzularda (koinot hayvonot dunyosi).

Suhbat davomida o’quvchilarni qalbidagi fikrlarini aytishga jasoratini uyg’otishga, o’quvchilarni fikrlashga majbur qiluvchi savollar berish juda muhimdir. Bu borada bahs va munozaralarning ahamiyati katta.

Hikoya. O’quvchilar, odatda hayotdan va boy badiiy adabiyotdan olingan aniq misol bilan to’liq hikoyalarni tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix qoidalari, Vatanimizning tarixiy, tabiiy boyliklari, san’at haqida hiqoya qilib berish mumkin. Badiiy adabiyot, radio, televideniye, Internet tarmoqlaridagi, gazeta va jurnallardagi maqolalar ham qimmatli material bo’ladi. Suhbat ham, hikoya ham o’kuvchilarning yoshiga mos mavzularda ular tushunadigan so’zlar orqali ravon va jonli o’tkazilishi kerak.

Namuna. O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaqin axloqiy sifatlarni ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir. O’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi ayniqsa yoshlarga katta ta’sir ko’rsatadi. Ular o’qituvchining darsida va hayotda o’zini qanday tutishini, muomala qilishini, o’z vazifalarini qanday bajarishini kuzatib yuradilar. O’quvchilar o’zlariga yaqin kishilarning xulq atvoriga taqlid qiladilar. Xulq atvor bolalarda yaxshi sifatlarning, ba’zan esa yomon sifatlarning ham tarkib topishiga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi va ota – onalar har qanday holatda ham o’zlarini tuta bilishlari kerak. Maktablarda ishlab chiqarish ilg’orlari bilan uchrashuvlar o’tkaziladi. Bolalar o’z ota – onalarining ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyatlari bilan faxrlanadilar. Ularga taqlid qilishga intiladilar. Namuna xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan. Ota – bobolarimiz o’z farzandlarini hamisha yaxshilardan, donolardan, ulug’ kishilardan ibrat olishga da’vat qilib kelganlar. Masalan, «Qush inida ko’rganini qiladi», «Onasini ko’rib qizini so’ra», «Axloqni axloqsizdan o’rgan», «Bola oldida birovlarning g’iybatini qilma, bolang g’iybatchi bo’ladi». Shu oddiy iboralar ostida qancha fikrlar jamlanib yotganligining guvohi bo’lamiz.

Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari. Bola rivojlanishining o’zligini bilishning asosiy omili bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtai nazaridan yondoshilgan qoida maktab hayotining hamma jabhalarida ta’lim – tarbiya jarayonlariga singib ketadi. Faoliyat o’quvchilar bilimlarini mustaqil egallashga undaydi, ularni qay ixtisosga moyilliklarini aniqlashga ijodiy faoliyat tajribasini hissiy qadriyat munosabatlarini o’zlashtirishlariga yordam beradi. O’quvchilarni birinchi sinfdan boshlab imkoniyat darajasidagi foydali mehnat bilan shug’ullanishlariga erishish lozim. Bunday mehnat ko’pchilik jamoa bo’lib bajarilganida yaxshi natija beradi.

Mashq va o’rgatish usullari. Bolalar faoliyatini oqilona maqsadga muvofiq ravishda va har tomonlama tashkil qilish mumkin. Mashq- bolalarni axloq mezonlari va xulq- atvor qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. O’quvchilar odatlarni yaqinlaridan meros qilib olmaydilar, balki ular bilan muntazam muloqotlari tufayli taqlid qilish tarbiya orqali hosil qilinadi. Oxir oqibatda odat ehtiyojga aylanadi.

Mashq – muayyan hatti- harkatlarni ko’p marotaba takrorlashni o’z ichiga oladi. Mashq natijasida ko’nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi. Mashq va odatlantirish o’quvchi uchun ongli ijodiy jarayondir.

O’rgatish. Ijodiy xulq- atvorning odatiy shakliga aylantirish maqsadida o’quvchilarning bajarishlari uchun rejali izchil tarzda tashkil qilinadigan turli harakatlar amaliyot ishlaridir. O’rgatish bir necha izchil harakatlar yig’indisidir. O’qituvchi bu harakatlarni ko’rsatib berishi, tushuntirishi lozim. Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli xillari mavjud. Faoliyatda mashq qilish mehnat ijtimoiy faoliyat, jamoadagi faoliyat, o’zaro munosabat odatlarini tarbiyalashga qaratilgan. Kun tartibi mashqlari maktabda, oilada o’rnatiladigan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog’liq o’z istak va harakatlarini boshqarish va bo’sh vaqtdan to’g’ri foydalanish odatiga o’rgatadi.

Topshiriq. O’quvchilarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo’lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyat kasb etadi.

Pedagogik talab – bu usul tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Talab – bu o’quvchining turli vazifalarni bajarishi; ijtimoiy xulq atvor mezonlarini ifodalashi; u yoki bu faoliyatla qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo’lishi; u yoki bu haraktda rag’batlantiruvchi yoki uni to’xtatuvchi bo’lishi; oqilona harakatlarga undovchi bo’lishi mumkin [1] .

O’z – o’zini tarbiyalash usullari. O’quvchida o’z – o’zini tarbiyalashga, ya’ni o’z ustida ongli batartib ishlashga ehtiyoj paydo bo’lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo’ladi. O’z – o’zini tarbiyalash o’quvchilarning o’zini – o’zi idora qilishi organlari faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavqeini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. O’quvchilar o’qishda, tarbiyada, dam olishda o’z -o’zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, o’z-o’zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydilar. O’z – o’zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo’lganda, u o’zini shaxs deb anglay boshlagach, amaliy ishlarga mustaqillik ko’rsata boshlagan vaqtda paydo bo’ladi.

O’z – o’zini tahlil qilish- o’ z shaxsini, fazilatlarini tahlil qilishga xatti – harakatlari haqida o’ylashga o’rgatadi. O’z – o’zini nazorat qilish uchun o’quvchi o’zining yurish -turishi, intizomi, ijobiy odatlarining ortib borishi va aksincha salbiy odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi.

O’z- o’zini baholash- o’quvchining qobiyalitini o’z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordam beradi. O’z – o’zini baholash o’zining imkoniyatlarini hisob – kitob qilish, baholash, chetdan turib xolisona baho berish, o’zidan qoniqish hosil qilishda yordam

Tarbiyada rag’batlantirish usulidan qanday foydalaniladi, uning qanday turlari va ahamiyati bor? degan savol ko’pchilikni qiziqtirsa kerak. O’quvchi bolalarning har biri o’sib kamol topib borayotganidan xursand bo’layotganini sezish kerak. Faqat shundagina bola o’zining olg’a siljib borayotganini ko’ra biladi. Bunga erishish uchun rag’batlantirish usulidan foydalaniladi. Rag’batlantirish bolaga ishonishga, unga bo’lgan ijobiy qobiliyat va fazilatlarning kuchini e’tirof etishga asoslangan. Rag’batlantirish o’quvchining ko’nglini oladi, uni quvontiradi, yanada yaxshiroq bo’lishga undaydi.

Rag’batlantirishning quyidagi turlari mavjud.

O’quvchining kuchi yetadigan mas’uliyatli topshiriq berish orqali bolaga ishonch bildirish; Maqtash: (ota – ona, jamoa oldida); Esdalik sovg’a berish; Maqtov yorlig’i berish; Stipendiya bilan taqdirlash; teleko’rsatuvlarda maqtash; Hurmat taxtasiga rasmini qo’yish; Qo’llab-quvvatlash; Ma’muriyat va jamoaning minnnatdorchiligi; Musobaqalarda bayroq ko’tartirish; Gazetada e’lon qilish ; Televideniyeda ko’rsatuv uyushtirish; Rag’batlantirish pedagogik talab asosida bo’lishi lozim. Tarbiyalovchi oshirib maqtashi, boshqa o’quvchi- yoshlarga taqqoslab kesatishga yo’l qo’ymasligi, rag’batlantirishga bo’lgan talabchanligini oshirish lozim.

Pedagogikada j azolash usuli ga qanday qaraladi, uning qanday turlari qo’llaniladi degan savolning tug’ilishi tabiiy.

Ijobiy bajarilgan ishlarni ma’qullash

Забони тоҷикӣ, 9 синф, Кабиров М., 2019

Учебник по таджикскому языку для 9 класса на таджикском языке.

Аз он рӯзгоре, ки забони гӯё чун воситаи мухобира (ба ҳамдигар хабар расонидан) дар олами воқеи падид омад, одамон ба илму маърифат майл намуданд, зеро ки забон бо тафаккур алоқаи бевосита дорад. Ҳар фикре, ки дар майнаи мо пайдо мешавад, тавассути маводи забои шакл мегирад ва бо воситаи он ифода мегардад.
Забон дар ҳаёти ҷомеа аҳамияти бузург дорад. Вай оинаи фарҳанг, пояи миллат, инкишофдиҳандаи кори тафаккур буда, дар айни ҳол, гузаротарин силоҳи мубориза барои сулҳу салоҳ низ мебошад.

ҶУМЛАИ МУРАККАБ.
Дар ҷумлаҳои содда гӯянда танҳо дар бораи ҳодисае ва ё ягон далсяи воқеие хабар медиҳад, вале алоқамандии дастурии байни ҷумлаҳои содда ба назар иамерасад. Ҳар як ҷумлаи содда дорои далелҳои ҷудогона буда, амалу ҳолати онҳо ба таври худ тасвир шудаанд. Ин буд, ки дар сутуии аввал дар ҳар як ҷумлаи содца як фикр ё далеле ифода ёфгааст. Аз ин рӯ, ҳар кадоми онҳо дорои мазмуни ҷудогона мебошанд. Ин маънй шакли наҳвии онҳоро, ки ҷумлаи содда мебошанд, муайян намудааст. Аз ин ҷост, ки ҷумлаҳои мазкур бо оҳанги ба ҷумлаҳои соддаи хабари (ҳикояги) хос талаффуз мегарданд.

Дар ҷумлаҳои сутуни дуюм бошад, алоқамандии ҳодисаҳои табиат, муносибати байни одамон ва монанди инҳо равшантар ифода гашта, муносибатҳои маъноии замони, хилофи ва сабабу натиҷа мавқеи асосиро ишғол намудаанд. Ахбори дар ин ҷумлаҳо овардашуда аз як ҳодиса ё далел иборат нест, балки ҳар кадоми онҳо дорои ду далел ё ду ҳодисаи мазмунан ба ҳам наздик буда, барои ифодаи як фикри умуми ташаккул ёфтаанд. Бояд гуфт, ки дар баъзе навъҳои ин гуна ҷумлаҳо теъдоди ҷумлаҳои содда зиёданд.

МУНДАРИҶА.
Муқаддима.
Такрор. Ибора, ҷумла ва аъзоҳои ҷумла.
§1. Ибора ва ҷумла.
§2. Аъзоҳои ҷумла.
Ҷумлан мураккаб.
§3. Маълумоти умуми дар бораи ҷумлаи мураккаб.
§4. Хелҳои асосии ҷумлаҳои мураккаб.
Ҷумлаҳои мураккаби пайваст. Ҷумлаҳон мураккаби пайвандакдор.
§5. Маълумоти умумй дар бораи ҷумлаҳои мураккаби пайваст.
§6. Хелҳои асосии ҷумлаи мураккаби пайвасти пайвандакдор.
Ҷумлаи мураккаби тобеъ.
§7. Маълумоти умуми дар бораи ҷумлаи мураккаби тобсъ.
§8. Сарҷумла ва ҷумлаи пайрав.
Хелҳои ҷумлаи пайрав.
§9. Ҷумлаи пайрави мубтадо.
§10. Ҷумлаи пайрави хабар.
§11. Ҷумлаи пайрави муайянкунанда.
§12. Ҷумлаи пайрави пуркунанда.
Ҷумлаҳои пайрави ҳол.
§13. Ҷумлаи пайрави тарзи амал.
§14. Ҷумлаи пайрави миқдору дараҷа.
§15. Ҷумлаи пайрави монадди.
§16. Ҷумлаи пайрави замон.
§17. Ҷумлаи пайрави макон.
§18. Ҷумлаи пайрави сабаб.
§19. Ҷумлаи пайрави мақсад.
§20. Ҷумлаи пайрави шарт.
§21. Ҷумлаи пайрави хилоф.
§22. Ҷумлаи пайрави натиҷа.
Ҷумлаҳои мураккаби сертаркиб.
§23. Ҷумлаҳои мураккаби тобеи сергаркиб.
§24. Ҷумлаи мураккаби тобеъ бо ҷумлаҳои пайрави чида.
§25. Ҷумлаи мураккаби тобеъ бо ҷумлаҳои пайрави ғайричида.
§26. Ҷумлаи мураккаби тобсъ бо ҷумлаҳои пайрави дараҷа.
§27. Пайвандак ва аломати китобат дар ҷумлаҳои мураккаби сертаркиб.
§28. Ҷумлаҳои мураккаб бо рабти гуногун (Ҷумлаҳои мураккаби омехта).
§29. Роҳҳои ташаккули ҷумлаи мураккаби омехта.
§30. Аломатҳои китобат дар ҷумлаҳои мураккаби омехта.
§31. Ҷумлаи мураккаби бепайвандак.
Аломатҳои китобат дар ҷумлаҳои мураккаби бепайвандак.
§32. Аломатҳои вергул ва нуқгавергул дар ҷумлаҳои мураккаби бепайвандак.
§33. Аломати баён дар ҷумлаи мураккаби бепайвандак.
§34. Аломати тире дар ҷумлаи мураккаби бепайвандак.
Услубиёт ва маданияти нутқ.
§35. Услуби гуфтугуи.
§36. Услуби китоби. Услуби илми ва расмии коргузори (идори).
§37. Услуби бадей ва публитсисти (рузноманигорй).
§38. Муродифот — асоси услубиёт.
§39. Муродифҳои луғави ва ибораги.
§40. Муродифҳои сарфи ва наҳви (Синонимҳои морфологи ва синтаксиси).
Маълумоти умуми дар бораи забои.
Шаклҳои хатти ва ишфоҳии забони адаби.
Такрор.
§41. Овозшиноси (фонетика) ва имло.
§42. Калима.
§43. Калимасози ва имло.
§44. Сарф.
§45. Наҳв.
§46 Аломатҳои китобат.

Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Забони тоҷикӣ, 9 синф, Кабиров М., 2019 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.

Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу